تاریخچه نخل برداری

نخل چیست؟

نخل، در لغت به معنی درخت خرما یا خرمابُن می‌باشد که در ایران باستان به خاطر مقاومت، زیبایی و برکتش؛ لقب درخت زندگی گرفته و مجازاً به مفهوم درختچه مومی و نام تابوت‌واره امام حسین (ع) است که یکی از مظاهر مذهبی می‌باشد.

پیدایش نخل و وجه تسمیه آن

در مورد پیدایش و وجه‌تسمیه نخل، نظراتی وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از؛

سابقه پیدایش نخل، به قبل از اسلام و زمان ساسانیان برمی‌گردد هنگامی‌که برای خسروپرویز، تابوت بزرگ و زیبایی را تدارك دیدند.

نخل ، برگرفته از خیمه حضرت موسی (ع) در سال دوم میقات می‌باشد که محل عبادت پیروان او در بیابان تیه بوده و در دعای سمات با عنوان «قبه‌الزمان» از آن یاد شده است.

نخل، چون اولین بار اسكلت آن را از چوب درخت خرما ساخته‌اند به این نام معروف شده است.

نخل، نماد خیمه‌های حرم امام حسین(ع) در كربلا می‌باشد.

نخل، بیانگر گهواره حضرات امام حسن و امام حسین( ع) است.

نخل، نوعی محمل است كه در قدیم، بزرگان قوم را بر روی آن‌ها حمل می‌كردند.

مراسم مربوط به نخل یکی از آیین هندیان بود که وارد دین شیعه گشته است.

حركت نخل، آیینی مربوط به سوگ سیاوش می‌باشد كه به سنت‌های شیعیان راه یافته است.

نخل، تابوت تزئین شده امام حسن مجتبی (ع) و یادآور تشییع پیكر آن حضرت تا قبرستان بقیع می‌باشد.

نخل، جبران تابوت نداشته و خاک‌سپاری بدون تشییع بدن پاک امام حسین (ع) است که شیعیان همه‌ساله، رسم نخل گردانی آن را تكرار می‌کنند. بزرگی و حجیم بودن نخل نیز بیانگر عظمت صاحبش می‌باشد.

نخل همواره به خاطر شباهتش به زندگی انسان، بسیار ارزشمند بوده و از آن یاد می‌شود. درخت نخل در 16 سالگی میوه می‌دهد، نزدیک به 120 سال عمر می‌کند، ضربه شدید به سر درخت باعث خشکیدن آن می‌شود و می‌گویند به قتل رسیده است، با فرورفتن در آب نیز خفه می‌شود. ولی ضربه به تنه، در آن تأثیر چندانی ندارد و اگر آن را بسوزانند هیچ زغالی به‌جا نمی‌گذارد. قامت و لیف (موی) نخل نیز مانند آدمی است و همچون او عاشق می‌شود. واحد شمارش آن نیز، نفر می‌باشد.

فلسفه نخل برداری چیست؟

نخل برداری یکی از رسوم ایام عاشوراست، عاشورایی که بزرگ‌ترین حركت انقلابى جهان شد و رهبر آن کسی نیست جز امام حسین (ع)، فرزند رشید و عالم پیامبر (ص). هدف امام از این انقلاب، زنده كردن قرآن و ارزش‌های فراموش‌شده اسلام بود.

این حركت، در ابتدا با درخواست و دعوت جمع کثیری از مسلمانان آغاز شد و به خاطر وجدان‌های خفته امویان كوفه و شام و نپذیرفتن سخن حق آن حضرت، كار به جنگ و خونریزی كشید. درنتیجه، سپاه اسلام ناجوانمردانه به شهادت رسیدند و یاد خود را تا ابد جاودانه ساختند.

مراسم ماه محرم، از دل روحیه حق‌طلب تشیّع برخاسته و در فرهنگ و سنت ایرانى، جلوه‌ای خاص یافته است. فلسفه این نخل‌برداری هم برگرفته از اعتقاد عرفانی و نمادی سرو و آیینه است. بدین‌صورت که در مراسم نخل برداری، طرف آینه‌بندان نخل به جلو حركت مى‏كند و طرف دشنه و سرو در پشت سر آن می‌آید. این كار بیانگر یك مسئله به جهانیان می‌باشد؛ «اگر ما با افرادى روبه‏رو شویم كه صادق هستند، ما هم قلبمان همچون آینه، صاف و پاک است ولی اگر قصد جنگ داشته باشند، ما نمی‌ترسیم و چون سرو، قد عَلم می‌کنیم و با کمک شمشیرهای همراهمان، آمادگى دفاعى داریم و در مقابلشان می‌ایستیم.»

در ایام محرم علاوه بر نخل برداری؛ عزاداران به برگزاری مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، برافراشتن عَلَم، زنجیرزنی، آماده کردن نمادهایی از کاروان اسراء و تخت شیر و... نیز می‌پردازند و تقریباً صحنه عاشورا را به نمایش می‌کشند.

انواع نخل (تابوت واره)

نخل یا تابوت‌واره، اشکال و اسامی مختلفی دارد که هر قوم و ملتی بنابر آیین و اعتقادات خود، آن را ساخته و تزیین می‌کند و در مراسم ویژه از این نخل‌ها استفاده می‌کنند.

تعزیه؛ در ایران به معنای نوحه‌خوانی و نمایش واقعه‌های تاریخی مذهبی شهادت امام حسین(ع) می‌باشد و در میان شیعیان عراق، به مفهوم صندوق تمثیلی تابوت شهیدان به‌ویژه امام حسین به کار می‌رود.

تابوت؛ در فرهنگ و سنت قدیم مسلمانان اندونزی، تابوت تمثیلی امام حسین در عزاداری شهیدان کربلا می‌باشد.

حجله؛ نوعی تابوت تمثیلی شهید در اشکال گوناگون است. در تهران و قم و برخی از شهرهای هند رواج داشته و اصولاً آن را به مناسبت دهه محرم و مرگ شهید یا جوان‌مرگ می‌بستند و درون آن را با چراغ لاله و شمع و... تزیین می‌کردند؛ البته امروزه نیز این رسم در اکثر شهرهای ایران برقرار است.

شیدونه؛ تابوت‌واره‌ای چوبی با 4 دیواره رنگی به نام طاق و به شکل مکعب مستطیل می‌باشد. شیدونه از نشانه‌های عزاداری مردم خوزستان، دزفول و شوشتر به شمار می‌رود.

دغدغه؛ تابوت‌واره‌ای شبیه به تخت روان می‌باشد که در دسته‌های عزاداری قم رایج است.

شش‌گوشه؛ ضریحی چوبی شش‌ضلعی شبیه به ضریح امام حسین ساخته می‌شود و بیشتر در کاشان رواج دارد.

بابای نخل

بابای نخل (نخل بند، نخل آرا، بابا و نخلی)، به کسی گفته می‌شود که در فنّ آذین‌بندی نخل و بستن آن بسیار باتجربه و ماهر است و در آخر مراسم هم تمام زیورآلات و وسایل نخل را در صندوقچه یا بقچه خود تا سال آینده نگه می‌دارد. از قدیم‌الایام در اکثر روستاها، این کار بر عهده یک خانواده مشخص و نسل‌اندرنسل از پدر به پسر می‌باشد همچنین نوعی تقسیم‌کار و حقوق اجتماعی نیز برای خاندان قدیمی محله‌ها هم قائل بوده‌اند .

باورهای عامیانه درباره نخل

برخى بر این باورند كه اگر زن نازایى به هنگام حركت نخل از زیر آن عبور كند، صاحب فرزند شده و حاجتش برآورده می‌شود.

همچنین اگر كودك بیماری را در زمان حركت نخل از روى نخل عبور دهند، شفا می‌یابد؛ البته عبور دادن كودك توسط نخل سوار انجام مى‏گردد.

گروهی از زنان نیز معتقدند که با شب‌نشینی و روشن کردن چراغ‌نفتی در کنار نخل به هنگام شب‌های تاسوعا و عاشورا ، به حاجتشان دست می‌یابند.

باور دیگر این است که اگر در هنگام حركت نخل ، قسمتی از نخل به دیوار خانه‌ای برخورد کند؛ در آن خانه، اتفاق بد و ناگواری رخ مى‏دهد. برای رفع این بدشگونی نیز صاحب‌خانه سعى مى‏كند تا گوسفندى قربانى نماید.

نذرهاى نخل

هرساله عده‌ای از مردم به نیت مشارکت در فیوضات نخل برداری و برآورده شدن خواسته‌هایشان، برای تزیین نخل و پذیرایی و گرامیداشت نخل برداران، نذوراتی را انجام می‌دهند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از؛    

خرید انواع پارچه‌های قیمتى و ابریشمین قدیمى برای پوشاندن نخل، دوختن و آویزان کردن انواع زیورهاى نقره‌ای به جلوى نخل، اهداء قبای دامادی پسر جوان فوت شده و لباس عروسی زن نازا، خرید انواع میوه‌های فصل، حلوا، شربت‌های مختلف، نان، قند و... برای نخل‌گردانان و راهنمای نخل‌برداری.

بایدها و نبایدهایى در مورد نخل ‏ها

در برگزارى هر رسم و آیینی، همواره مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهایى وجود دارد كه به‌شدت مراقبت و اجرا می‌شود. در مورد نخل و نخل گردانی هم این امر صدق می‌کند و شامل چند مورد زیر می‌شود که رعایت آن‌ها الزامی است؛

تزیین نخل قبل از نخل‏گردانى و آن هم تنها با حضور بابای نخل و یا فرد معتمد او و همکاری نزدیکانش، پوشاندن نخل در روز تاسوعا با پارچه سبز و روز عاشورا با پارچه سیاه، حرکت نخل هر محله در مسیرهاى مشخص و روبه‌رو شدن آن‌ها در روز عاشورا و در یک کوچه مخصوص، زمین نگذاشتن نخل در روز تاسوعا و... .