آموزش لهجه شیرین و اصطلاحات اصیل یزدی

گویش شیرین یزدی

گویش ها و زبان ها از ضروری ترین ابزار زندگی بشر بوده و همواره در حال تغییر و تحول می باشند. همچنین زبان ها به عنوان یکی از مواریث بشری؛ انعکاس دهنده تمدن، فرهنگ و آداب و رسوم یک جامعه و یک قوم محسوب می شوند که به پشتوانه آن با بسیاری از رخدادهای فرهنگی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی خود آشنا می گردند.

از بین تعداد کثیر گویش ها و گونه های زبانی ایران؛ گویش های مناطق کویری بویژه لهجه یزدی، به خاطر عمق ریشه اصالتشان و آمیختگی کمتر با زبان عربی، از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند. واژه های یزدی ، ریشه در زبان های بسیارکهن همچون زبان هندی پاکستانی، ارانسکی، سانسکریت، زبان اوستایی، دری زرتشتی، زبان های دوره میانه، آسی قفقازی، شاخه‏‏ای از زبان سکایی و حتی زبان اکدی، بابل و آشور دارند.

برخی کلمات یزدی نیز از نظر ریشه با واژه‌ های انگلیسی یا فرانسوی مشترک می باشند؛ واژه‌‏ هایی مثل «بوز» با واژه Buzzing به معنی وزوز و زنبور یا «پیک» باpinch به معنی بیشگون و همچنین «پنگِل» باfinger در مفهوم کوچک، «تیفون» با کلمهtyphoon به معنای طوفان، «چِمری» باchimney به معنی لوله چراغ، «لیتیرُک» با little یعنی کوچک، «تَماته» با tomato به معنی گوجه فرنگی و همچنین «نوت» در قالب banknote یعنی اسکناس.

لغات و اصطلاحات یزدی

او چَلَقّون، آب چکان: آبکی، نرم و بی رمق، غذای خیلی آبکی.	بوچون: روی هم کردن کود برای ماندن و پخته شدن، دور دیگ را اندودن تا بخار آن خارج نشود.
بَن بودَن گَلِ چیزی : به چیزی متّصل بودن، چیزی را رها نکردن.	پا شَخْ کِردَن: بر سرعت پاها افزودن، سریع رفتن، تند رفتن.
پَسّا: ترتیب، روش، ردیف، نوبت، شیب قنات، بعد، دنباله.	پسّا کردن: کار و بار خوب بودن، وضع مالی خوب داشتن، بنا داشتن.
پُشتُ و پَسَل: بیغوله، خرابه، خفیه‌ گاه، دور از چشم و دید اطرافیان.	پَک و پوز: صورت و جلو دهان، برای تحقیر شخص مورد خطاب.
خَش: خوب، خوش، شادی آفرین، دلچسب، دلنشین.	واژه «کُل»: کُل ناخن، کُل بستن زخم، کُلِ هندونه _ پسته_ تخمه که به معنی پوست است.
جُل: پارچه، پارچه کهنه، پوشش ستوران، پالان حیوانات، مطلق پوشش از هر جنس، کهنه، ژنده.	دَرِ دَرْوازَه هِشْتَن: به کاری پایان دادن، بس کردن، ادامه ندادن.
دولَخ: طوفان شدید که با خاک و شن همراه باشد، گرد و غبار.	دونار: بُنشَن ‌ها، حبوبات مانند ماش، عدس، نخود، لوبیا و ...
آجین: پیاپی، مکرر، پشت سر هم آخِرِ سَر.	اخوئه: خمیازه، دهن دره.
اِیَچّون: این چنین، به این طریق، به این نحو.	اَق: هنگام دیدن چیزی ناخوشایند.
اَلّادِگی: عمدا، از روی قصد، دلبخواه.	اُلِنگون: آویزان، آویخته، معلّق.
باهاد: باید، بایستی.	بُمِ طَبْع: باب طبع، مطابق میل.
بَناس: بنا است، قرار است، انتظار می رود.	بیخ: اصل و ریشه، قاعده و بنیان.
بیخ کِرْدَن: بستن در بدون قفل کردن آن.	بی دَسْوارَه: بی عرضه، بی دست و پا.
تَقّا: حالت سکّویی، حالت بلندی طاقچه.	اِسونْدَن: ستاندن، گرفتن.
پسقالک: خیلی کم تر از پلقک	پاتُوَه: پاتابه، پاپیچ.
پَسوغَن: پس افکنده، ذخیره، پس انداز.	پِرِشُو: پریشب، دو شب پیش.
پَنْگول: پَنْگُل، پنجول، مجموعه ناخن ‌ها، چنگ.	پَشْم و پُت: پشم و کرک روی پوست حیوان.
حادِر: مواظب بودن	پُسَر: پسر
پُرسه: مجلس ختم و ترحیم	دول: دلو، ظرف آب کشی از چاه
پیَر: پدر	اِقّه: اینقدر
اومبار: آب انبار	اِمبار: این دفعه
پَسَکی: معکوس	توس: کپک
جَلدی: به سرعت و چابکی	جَعده: جاده
خار / خوار: زشت و بدترکیب	سینه کَشی: سربالایی
دیه: دیگر	شَخ: سفت و محکم
ساآر: بی مزه و بی نمک	شِلُوزار: نا مرتب، بی بند و بار
صَفیل: معطل	قِناس: کج و معوج
عَیسه: عطسه	کَتک: ساس
فِرز: زرنگ	کَشه: چهار زانو
کِنِفت: ضایع شدن جلوی کسی، آبروریخته	یُغُر: درشت
نِشک: نوک، منقار	هَمیرو: همین گونه

آموزش زبان یزدی

او پاشون : Ab pashoon کنایه از شخصی که سر و وضعش نامرتب است.	اخوئه کشیدن : Akhoo`e kashidan خمیازه کشیدن.
آدابی : Adabi اشخاص خوش پوش و با تجمل.	تنغرش : Asamun ghoronbe رعد و برق.
این خو هنو بلخومه :in kho hanoo bolkhooma این هنوز خوب پخته نشده است.	بلخوم : Bolkhoom نیمه خام، خوب پخته نشده.
پنگول : Pangul چنگ، پنجه (بیشتر در مورد گربه و ناخنهای تیز کاربرد دارد).	چش لک کردن : Chash lok kerdan چشم خیره کردن.
چش و گوش هم هشتن :Chesh o gooshe ham heshtan با یکدیگر قرار مدار عاشقانه گذاشتن.	چش و چش بری : Chasho chash bari چشم و همچشمی.
خوشبا کردن : Khoshba kerdan خداحافظی کردن، تعارف کردن.	عاروسونی : Arusuni خویشان و بستگان عروس.
هنر سون دادن :Honar soon dadan دسته گل به آب دادن.	بد پیله: Bad pile کسی که زیاد اصرار می کند.
یتا :Yata یک دانه، یک عدد.	اُوِسّن:Owessan آبستن.
اوراسکی:Urassaki آن طرفی.	بچه ترک : Bache tarock نوزاد‌، شیرخواره.
بوز:Bowz زنبور.	پت پتک: Pet petok در گوشی با هم صحبت کردن.
پر پت کردن :Paro pot kerdan پر کندن مرغ.	پتنجه:Petenje بچه ریزه میزه و بازیگوش.
پچخ : Pachakh له شدن، پهن شدن.	پچل : Pachol آدم یا چیز کثیف.
پس وارون:Pas varoon پشت و رو.	پیسمال دادن : Pismal dadan آزار رساندن به کسی.
پلته:Peltea فیتیله چراغ.	پنگول :Pangul چنگ، پنجه.
پا گرد : Pa gard دم در اطاق.	تس: Tass پشت دستی، سیلی.
تماته : Tamate گوجه فرنگی.	تنه:Tane هسته میوه.
تیرکش : Tir kash سریع، بی توقف.	عربونه araboone : دَف
چارطاق : Char tagh بازبودن کامل در.	چوری : Choori جوجه مرغ.
چوغور: Chooghoor گنجشک.	ایراسکی eirasak : این طرفی
خیار بالنگ :Khiyar baleng خیارسبز.	خش : Khash خوب، عالی، زیبا.
خرم :Khorm بخار زمین.	خیار : Khiyar خربزه.

لغت نامه اصطلاحات یزدی

You are disgusting : چقه ناخَش شدی.	Take it easy : ولش كن، چقه تو هم حوصله داری.
I took my shoes and scaped : کُشوم ورداشتم و مثِ باد گُرِختم.	come here : بیا وَرِ دِلُم.
Slow down! : خَیلُ خوب بَسه دیه.	that's true : همینه‌ خو.
damn it : تَخ بیشورن.	some times : یَ پاره وَختُکا.
Dear : نازِت شَم.	Wait : یَک دَییقه وایسا، بزا بفَمم یَلوک.
good quality : خَشونه خو.	How are you : باكیت نی؟ خَش و خوشی؟
I love you : نِشکت شَم.	I'm ok : باکیم نی.
Why? : برا چی چی؟	I hate you : تَختت بیوینم.
Bee : بُوز.	No : نا.
wow : اُخ اُخ.	Sunshine : اُفتو.
Great : گُنده.	Excuse : بُونه.
a little : یَخودوک.	Sleep : خُسبیدن.
wake up : وَخیزیدن.	Tired : مُنده شدن.
Dirty : پَچُل.	Dust : دولَخ.
so good for us : خَشونه.	beautiful : جُون.
Lizard: رِبُک.	I don't know : را نمبَرَم.

ضرب المثل های یزدی

مویی ببینه پلاسی می بافه: شایعه سازی و یک کلاغ چهل کلاغ کردن.

شرّی بشه شوری بشه، کور به نوایی برسه: سو استفاده کردن.

نموخم و جیبم کن، کمومه، خورجینم کن: با دست پس زدن و با پا پیش کشیدن.

سفره خالی دیگِ دَمَرو: در مقام ریشخند کاری، آفتابه لگن هفت دست، شام و نهار هیچی.

رِسمون کجا پاره مشه، اونجایی که نازکتره: مظلوم همیشه بدشانس تره.

خنده کردن دل خشی مخواد، گریه کردن هم سر و چشی مخواد: هر چیزی باید به موقع خودش باشه.

پول که زیاد شد، خونه تنگ مشه و زن زشت: نعمت زیاد، آدم ناشکر می کنه و قدرنشناس.

عقرب زیر پلاس: افراد خوش ظاهر و بد باطن.

خوشگلی پا لمپا هم می رقصی؟: کسی که خودش را خیلی قبول دارد.

شعر با لهجه یزدی

دُرُسِ دنیا مگن که شهر یزد ما خشه	آثار باستانیشو و پشمک و باقلواش خشه
مردم مهربونش به سادگی گف مزنن	همه جا دوس مدارن چون گف یزدیاش خشه
شهر ما قدیمیه، سابقه تاریخی داره	منار مسجد و گنبد دور نماش خشه
بازار پنجه علی و خان و قیصریه مون	بازار زرگری و بازار مسگراش خشه
بالای بون که مرم کلمبوهاش نمایونه	طئر معمار قدیمی، طاق دوریاش خشه
کوچه‌های باریکش سقا خونه کنارشه	امبارشش بادگیری دیدن بادگیراش خشه
بَر و دور شهر ما چن تا شهر کوچیک و بزرگ	اردکان و میبد و بافق و بهابادش خشه
انار تفت معروفه بزرگیش مث هندونه	شیرین و ترش داره انار، انواعش خشه
تفریگاه شهر ما فعلا که شهر شادیه	اگر فرصتی داری مهریز و ده بالاش خشه
ابرقو هم یکی از شهرهای استان ماهه	شهر خوب و پاکیه سرو بلند بالاش خشه
سوغاتی شهر ما خیلی زیاد و تحفه هه	پشمک و قطابش، آخ که چه باقلواش خشه
حلوا ارده، ارده شیره که نگو چقد خشه	پالوده شهر ما، عرق چل گیاهش خشه
توی هر کوچه صدای تق تق شر بافیه	دستمال ابریشمی، ترمه گل دارش خشه
وختی عید و مید مشه شلوق پلوقه شهر ما	بازاراش راه بندونه شلوق پلوقیاش خشه
بیائید هموطنا از شهر ما دیدن کنید	ماها مهمون نوازیم صفای مهموناش خشه

شعر عروسی یزدی ها

می دوزم و می دوزم	چی چی میدوزی؟
مهر و محبت می دوزم	برای کی؟
برای عاروس دومادای قدیمی	شولولولو (نوعی کِل کشیدن یزدی)
می دوزم و می دوزم	چی چی میدوزی؟
خوشبختی و سفید بختی می دوزم	برای کی؟
برای ... (اسم عاروس و دوماد)	شولولولو
مِسابم و مِسابم	چی چی مسابی؟
خوشبختی را مِسابم	برای کی؟
برای عاروس خانم و آقا دوماد مِسابم	شولولولو
خانواده داماد: سرِ در قشنگتره	سر در در قشنگتره
به عروستون ننازد	که دوماد قشنگتره
خانواده عروس: سرِ ما سنگین تره	سفره ما رنگین تره
به دومادتون ننازد	که عروس قشنگتره
سر سرانداز مُخواد	عروس پا انداز مُخواد
تا ندت پا اندازش	ما نَمرِم به پیشوازش

شعر معرفی جاذبه های شهر یزد

اوّل از دیدنیای یَز بگَم من به شما	بعداً از سوغاتیاش مِگَم براتون رُفَقا
«مسجدِ جامع» و «برجِ ساعت» و «بازارِ خان»	«زِندون سکندر» و «دولت آباد» و «باغِ‌ خان»
«دروازه قرآن» و«سِدجعفر» و هم«مسجد ریک»	«مسجد حظیره» و «مصلّا» را بیوین تو نیک
«میدونِ میرچخماق» و «آب انبارِ شش‌بادگیری»	«دَخمَه» و «آتیشکده»، «پیرِ هِریشت» و «نارَکی»
«قلعه‌ گرمسیر تفت» با «کوه مرتضی‌علی»	«قلعه‌ پهله َوون» و «باغ نَمیر» و «شاه ولی»
همچنین «عقابکوه» و «قلعه‌ زیرِ فراشا»	«چنارِ» کهنسال و «قدمگاهِ امام رضا»
«چشمه‌ تامِر» که تا مِهرِ همه سال جاریه	آبِش از هر لحاظی سُبُک و خیلی عالیه
«چنار» و «مسجدِ نصرآباد» و «غارِ صدرآباد»	«مزار شیخ داوود» و «امامزاده‌ نصرآباد»
«دِه بالا»،«طِزِرجون» و«سونیج» هوای خوب داره	«نصرآباد» هوا و توت و گیلاسای خوب داره
راسی یادِتون باشه، حتماً «ابرغو» هم بِرِد	«گُنبد عالی» و «سرو» و «مسجد» اون بیو‌ینِد
«قلعه‌ خورمیز» و «شاه صفی» و هم «کشتهخونه»	«قاضی میرجعفر» و «پیر مُراد» بافقم، جالبه
«چَک‌چَک» و «غَربال بیز» و «دَرَّه گاهون»	جای خیلی خَشیه، حتماً بیوینِد همه شون
اینکه من زود رَد مشَم، مُخوام پُری خَسِّه نَشِد	چونکه خیلی دُویدَم، بیِّد دَهن شیرین کُنِد
حالا یَلُّک، بِچِشد شیرینی‌جاتِ شهرِ ما	«قُطّاب» و «پشمک» و «کیک یزّی» و «باقلوا»
«حلواتَقتَقُک»،«فالوده»،«ماقوتُک»،«قند»و «نبات»	«حاجی بادوم»، «حلوا اَرده»، «لوزِ چار» و «آب نبات»
راسی یادِتون نَرَه، هر وَخ به یَز رسید پاتون	بِبرِد شیرینی‌ جاتِ شهرِ ما را همراتون
گُفتَنِش لُطفی نداره، باسی حتماً بُخُورِد	بعدشَم بِخَرِد و برای سوغات بِبَرِد
«اردکان» اَرده و «میبد»، سُفال و زیلوی خوب	«تفت» و «عقدا»، انار شیرین و آب لبوی خوب
عرخِ «نَعنا» و «بیدمشک» و عرخِ «شاتره»	وَختی با یَخ قاطی بشه، خوب جِگَرا حال میارِه
دیِه از سوغاتیای یَز، بِگَم من به شما	«دَسمال اَبریشم» و «طَلا» و «پارچه» و «حَنا»
سرِتون دَرد نیارَم، عجب روزای خَشی بود	زندگی ساده، ولی دِلا، دلای خَشی بود
امّا حالا همگی گرفتار و سر دَر گُمِم	همه بی خَوَر زِ هَم، دنبالِ کارِ خُدونِم
باقّیِ حرفا بمونه برای وَختای دیِه	چرا که وَخ کمه وَ سرِ شُمام درد می‌گیره
منِ«یزدی» آرزو دارم که این جَم همه تون	خوشِ تون بیاد از این شعری که گفتم براتون