هیرومبا؛ جشن زرتشتیان یزدی

هیرومبا؛ آئین کهن زرتشتیان یزد

یکی از مهم‌ترین جشن‌های باستانی زرتشتیان که فروردین‌ماه هرسال در یزد برگزار می‌شود، هیرومبا نام دارد. این آئین مذهبی که با برپایی نیایش در زیارتگاه پیر هریشت و آتش‌افروزی همراه است، معمولاً سه روز به طول می‌انجامد و با برگزاری مراسم شاد و پذیرایی به پایان می‌رسد.

زیارتگاه پیر هریشت کجاست؟

پیر هریشت، از کنیزان بانوی یزدگرد سوم بود که هنگام فرار از دشمنان به کوهی پناه برد و در آنجا ناپدید شد. سال‌ها بعد، زرتشتیان در محل پنهان شدن او زیارتگاهی برپا کردند که امروزه به زیارتگاه پیر هریشت معروف است و در ۱۵ کیلومتری شهر اردکان قرار دارد.

تاریخچه جشن باستانی هیرَمبا

جشن باستانی و بهاری هیرمبا، تاریخی به قدمت آئین زرتشت دارد که در گذشته ۱۰۰ روز مانده به نوروز، در روز اشتاد و ماه آذر در قدیم برگزار می‌شد. این جشن که امروزه در روستاهایی همچون شریف‌آباد و مزرعه کلانتر استان یزد اجرا می‌شود، هرساله مصادف با ۲۵ فروردین‌ماه در نیایشگاه پیر هریشت برپا می‌گردد.

زرتشتیان تا پیش از غروب این روز، خود را به زیارتگاه می‌رسانند و شب در خیله‌ها _اتاق‌هایی برای اقامت در اطراف زیارتگاه_ می‌مانند و بامداد روز بعد با انجام نیایش صبحگاهی و خواندن اوستای گاه «اوشَهن»، اغلب مردان راهی دشت‌های اطراف می‌شوند تا به جمع‌آوری «غیزل» (بوته‌های خار و هیزم) بپردازند و بانوان نیز با ماندن در زیارتگاه، به تهیه خوراکی‌های جشن مشغول می‌شوند.

با جمع‌آوری خار و هیزم، رسم قدیمی چوب زنی مردان اجرا می‌گردد‌. طی این مراسم، زرتشتیان پسران و مردانی که نخستین بار در مراسم شرکت کرده‌اند یا تازه‌دامادها و کسانی که اولین بار پدر شده‌اند را روی دست بلند می‌کنند و با اجرای مراسم چوب زنی به جشن و شادی می‌پردازند. مرسوم است که خانواده این افراد با اهدای کله‌قندی به برگزارکنندگان مراسم، در تهیه شربت و پذیرایی از افراد مشارکت می‌کنند.

با نزدیک شدن به غروب آفتاب، زرتشتیان چوب‌های جمع‌آوری‌شده را به روستای شریف‌آباد منتقل و از هر خانه نیز مجدداً مقداری هیزم دریافت می‌کنند؛ سپس همگی گرداگرد تل هیزم جمع می‌شوند و موبد زرتشتی پیام هیرومبا را می‌خواند. طی این آئین، اسم تک‌تک درگذشتگان ذکر می‌شود و حاضران یک‌صدا با گفتن «هیرمبا» و ادای تعظیم، به گرامیداشت یاد آنان می‌پردازند‌.

پس از اجرای تمام این مراسم، آتش با شعله‌ای که از آتش جاودان ورهرام آورده شده افروخته می‌گردد و مردم با جمع شدن گرد آن، به شادی و آرزوی دلگرمی و روشنایی مشغول می‌شوند. معمولاً زنان زرتشتی با برداشتن گلوله‌های کوچکی از آتش مراسم، آن را به آتشدان منازل خود منتقل می‌کنند و شعله‌اش را تا صد روز برای افزودن به آتش پنجه روی بام روشن نگه می‌دارند.

جشن هیرومبا تا ۳ روز پس از آتش‌افروزی ادامه می‌یابد و طی این ایام جوانان با رفتن به در خانه مردم، به یاد کردن از درگذشتگان آنان می‌پردازند و مقداری آجیل نیز از هر خانواده دریافت می‌کنند. مراسم چوب زنی، شادی و پذیرایی هم طی این روزها ادامه پیدا می‌کند و جشن با آرزوی شادی و سلامتی به پایان می‌رسد.

وجه تسمیه هیرومبا

در خصوص علت نام‌گذاری جشن بهاری زرتشتیان به «هیرومبا» یا «هیرَمبا» اطلاعات قطعی و دقیقی در دست نیست؛ اما بر اساس یک نقل‌قول، هیرمبا از واژه هیربد به معنای آموزش‌دهنده گرفته شده که «هیر» را ”آموزش“، «اُم» را ”مال من“ و «با» را به معنای ”باشد“ معرفی می‌کند. بنابراین هیرمبا یعنی «آموزشی برای من» و به معنی یادآوری نام و یاد درگذشتگان تعبیر می‌شود‌.

همچنین شهریار هیربد، مؤلف «جشن در وادی کهن» با اشاره به این واژه، آن را در معانی «راستی پرفروغ باد»، «راستی نیرومند باد» و «روشنایی این خانه پایدار باد» معرفی کرده است. در برخی منابع نیز هیرومبا را به معنای «آتش افزون باد» می‌دانند.

بااین‌حال، جشن بهاری زرتشتیان به نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شود که از آن جمله می‌توان به «هیبیدوگ» در روستاهای فرسی آباد و اله آباد و همچنین «شاخ‌شاخ دُربَند» در روستای خرمشاه اشاره کرد.