زندان اسکندر (مدرسه ضیائیه)

زندان اسکندر یزد، مدرسه یا زندان؟

به دیدار یكی از جاذبه‌های پربازدید یزد، زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه می‌رویم. وارد بافت تاریخی یزد، محله فهادان می‌شویم. از کوچه‌پس‌کوچه‌های آن عبور می‌کنیم تا گنبدی با ارتفاع ۱۸ متر كه دارای گچ‌بری و تزئینات سرتاسری زیبا با آبرنگ طلایی و لاجوردی است را ببینیم. هرچند بسیاری از این تزئینات، از بین رفته؛ ولی باز هم اندكی از آن قابل‌مشاهده است. 

درست است كه در ورودی این بنا بسیار كوتاه است؛ اما پس‌ازاینکه وارد صحن مدرسه شویم، عظمت و بزرگی این بنای تاریخی با معماری اسلامی دوره مغول ما را به خودش جذب می‌کند.

داستان ساخت مدرسه ضیائیه 

قبل از اینكه به بازدید مدرسه ضیائیه یا همان زندان اسکندر برویم؛ بد نیست که داستان تغییر کاربری این بنا را بدانیم:

در روایات گفته‌شده که اسکندر در راه ری و مکان فعلی زندان اسکندر، زندانی به نام «کِثَه» ساخته و بعدها _در دوران ساسانیان_ به‌فرمان «یزدگرد اول» در کنار آن، شهری به نام «یزدان گرد» بنا شده است. هرچند که در اسناد تاریخی، مدرکی مبنی بر ساخت زندان توسط اسکندر وجود ندارد؛ اما این منطقه و پیرامون آن، موقعیت خوبی را ازنظر استراتژیکی دارا بوده و اسکندر هم برای استقرار نیروی نظامی یونانیان و تسخیر ایالات پارس و ماد، از این مکان بهره برده است؛ بنابراین، امکان اینکه زندانی را هم در این مکان بنا کرده باشد؛ چندان دور از ذهن نیست. باید گفت طبق نظر برخی پژوهشگران تاریخ محلی یزد، زندان اسکندر درحقیقت نخستین بنای ساخته‌ شده در یزد به شمار می‌رود که با نام «زندان ذوالقرنین» نیز از آن یاد شده است.

در سال ۶۱۲ هـ.ش، زندان اسکندر تغییر کاربری یافته و به یک مدرسه تبدیل شده است. «سید ضیاءالدین حسین رضی» داماد سید رکن‌الدین محمد _بانی مدرسه ركنیه_ ۲ منار بلند، یک ایوان و درگاهی وسیع با حجره‌های زیاد در آن ایجاد كرده و آب قنات اشكذر را هم در آن جاری ساخته است.

ضیاءالدین علاوه بر مدرسه ضیائیه، کتابخانه‌ای برای استفاده طلاب، زاویه‌ای برای عبادت در مجاورت مدرسه، چندین خانه با بادگیرهای بلند گویا برای سكونت مدرسین در پشت مدرسه هم ساخته؛ اما بنای ساخت مدرسه هنوز به اتمام نرسیده بوده كه ضیاءالدین فوت كرده و پسرانش «مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی» در سال ۶۸۴ هـ.ش ساخت این مدرسه را تكمیل نمودند و موقوفاتی را هم جهت مرمت و مخارج مدرسه در نظر گرفتند.

معماری زندان اسکندر

اولین قسمتی كه به بازدید آن در زندان اسکندر می‌رویم؛ گنبدخانه‌ای با اضلاع ۸.۸ متر و ارتفاع ۱۸ متر می‌باشد که از قدیمی‌ترین بخش‌های مدرسه ضیائیه به‌حساب می‌آید و محرابی ساده و در دوطبقه با طرح مقرنس ساده و نقش سرمه‌دان در وسط خانه‌ها، زیبایی خاصی به آن داده است.

از گنبدخانه خارج می‌شویم و دوباره وارد صحن می‌گردیم. صحن این مدرسه، مستطیل شكل است و ۳ ایوان رفیع در ضلع جنوبی، شمالی (اتاق زیر بادگیر) و غربی دارد كه در این میان، ایوان غربی از آن دو ایوان بزرگ‌تر است. گفته می‌شود که ایوان ضلع شرقی در گذر زمان از بین رفته است.

جالب است بدانید که در این بنا، هیچ‌گونه تزئینات کاشی‌کاری به چشم نمی‌خورد و تنها آثار برجای‌مانده آن، خشت خام می‌باشد كه این بنای درآمده از خاک را تاکنون بر جای نگه داشته است. 

در وسط این مدرسه، پایابی با عمق ۵ متر وجود دارد که بر بالای آن و در وسط حیاط عمارت، چاهی به عمق 2.8 متر از سطح زمین دیده می‌شود. اگر تمایل داشته باشید، ۳۸ پله باریك و تنگ پایاب را پایین می‌رویم تا اندكی را در دل تاریخ استراحت كنیم. هم‌اکنون این مكان، تغییر كاربری داده و به‌عنوان کافی‌شاپ مورداستفاده قرار می‌گیرد. باید اشاره کرد که طبق برخی تصورات، چاه منتهی به سرداب درواقع سیاه‌چال زندان اسکندر برای حبس افراد تبعیدی بوده؛ اما حقیقت این است که چاه مذکور، صرفاً براثر فروریختگی پایاب در وسط صحن مجموعه به وجود آمده است.

به بازدید قسمت‌های دیگر این مدرسه می‌رویم. غرفه‌ها و مغازه‌های صنایع‌دستی بیشترین چیزی است كه به چشم می‌آید. اگر دوست دارید، می‌توانیم برای خرید سوغات و آثار دست هنرمندان این دیار، اینجا را برای خرید انتخاب كنیم.

شعر حافظ درباره زندان اسکندر

بد نیست به این موضوع اشاره كنیم كه قرن‌هاست كه یزد را به نام «زندان اسکندر» می‌شناسند؛ اما می‌دانیم كه مدرسه ضیائیه هیچ‌گاه زندان نبوده است. یكی از مواردی كه بر این امر دامن زده، تأثیر گسترده شعر خواجه حافظ شیراز است كه می‌فرماید:

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت                رخت بربندم و تا ملك سلیمان بروم

درواقع، باید گفت که در اشعار اغلب شاعران به ویژه تا پیش از دوران قاجار، منظور از زندان اسکندر صرفاً یک ترکیب استعاری بوده و اشاره‌ای به شهر یزد نداشته است؛ اما در این دوره برای نخستین بار، قاآنی شیرازی از یزد به عنوان زندان اسکندر یاد می‌کند و گویا به تأیید شعر حافظ می‌پردازد.

طبق برخی نظریات ضعیف‌تر، حافظ در دوران یکی از شاهان به یزد تبعید شده و یا سفر کوتاهی به این شهر داشته که دوری از شیراز، این شهر را برای او مانند زندانی تاریک و دلگیر نموده است.

نكته دیگری كه جالب است در مورد بانی این مدرسه بدانید، این است كه خاندان رضی در یزد چنان مورداحترام بودند که «رشیدالدین فضل‌الله همدانی» با آن‌ها مناسباتی داشته است و در وقف‌نامه «ربع رشیدی» مکرراً از افراد آن خاندان حتی «ضیاءالدین محمدبن رضی» نام برده شده است. در وقف‌نامه «جامع الخیرات» نیز كه بزرگ‌ترین موقوفات یزد در عصر ایلخانان به شمار می‌رود، علاوه‌بر تعیین متولی از خاندان خود، نظارت و سرپرستی موقوفات را به ضیاءالدین رضی و بعد از او به خاندانش واگذار نموده است.

آدرس زندان اسکندر

آدرس و موقعیت زندان اسکندر یزد، در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهر یعنی محله فهادان می‌باشد که ازطریق خیابان امام یزد قابل دسترسی است. به عبارتی دیگر، برای رسیدن به این بنای شگفت‌انگیز باید راهی کوچه رختشوی‌خانه شد و سپس با ورود به کوچه حمام نو، سازه رفیع و گنبد باشکوه بنا را پیش روی خود مشاهده نمود.

گشت و گذاری در اطراف مدرسه ضیائیه

در نزدیکی مدرسه ضیائیه و کوچه‌پس‌کوچه‌های اطراف آن، تعدادی دیگر از جاذبه‌های دیدنی شهر یزد قرار دارد که مهم‌ترین آن‌ها شامل بقعه دوازده امام در جوار مدرسه ضیائیه، خانه عرب‌زاده یا موزه سکه و مردم‌شناسی، خانه لاری‌ها یا موزه اسناد و مدارک یزد، مسجد فهادان، خانه کاشفی، خانه محمودی و... می‌باشد.

علاوه‌بر اماکن دیدنی و تاریخی، تعداد زیادی هتل و رستوران سنتی و مدرن نیز در نزدیکی زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد یافت می‌شود که فرصت یک اقامت دلنشین و صرف غذایی خوشمزه در بافت تاریخی یزد را برای همگان فراهم می‌کند. هتل کهن کاشانه یزد، هتل سنتی فهادان، هتل فاضلی و همچنین خانه مسافر نخل مهر یزد از محبوب‌ترین اقامتگاه‌های این منطقه هستند که در کنار رستوران‌هایی همچون رستوران ترمه و ترنج و رستوران سنتی ابوالمعالی به پذیرایی از مهمانان خود می‌پردازند.

برای بازدید از این بنا و سایر جاذبه‌های دیدنی یزد، می‌توانید به صفحه تور یزدگردی مراجعه کنید.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر با پشتیبان آنلاین رادینا تماس بگیرید.