یخچال خشتی ابرکوه

معرفی یخچال خشتی ابرکوه

یخچال خشتی ابرکوه، از سری یخچال‌های قدیمی این شهرستان می‌باشد که قدمت آن، به عهد قاجار می‌رسد و در مدخل شهر ابرکوه یزد قرار گرفته است. از این یخچال، با عنوان «یخچال خشتی ورودی ابرکوه» نیز نام می‌برند که دارای مکانیزم جالبی است.

به‌طورکلی یخچال‌های خشتی ابرکوه، بناهایی ایستاده بر بام تاریخ هستند که در گذشته، اکثراً در مالکیت اشراف و خان‌ها قرار داشته و گاهی هم فرد نیکوکاری، دستور ساخت و وقف آن را برای استفاده مردم می‌داده است.

یخچال خشتی ابرکوه، با شماره ۷۷۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری یخچال ابرکوه

یخچال خشتی ابرکوه، سازه‌ای مخروطی شکل با نقشه‌ای مدور می‌باشد که به‌صورت پله‌پله ساخته شده است. محیط گنبد یخچال حدود ۶۴، ارتفاع آن ۲۲، قطر دیواره‌هایش ۳ و عمق مخزن آن هم ۴ متر می‌باشد. سطح کف داخلی یخچال، گودتر از سطح زمین‌های بیرونی آن ساخته شده و یکی از ویژگی‌های اصلی و برجسته آن، طراحی و فرم ساختش می‌باشد.

به‌طورکلی یخچال‌ها دارای 4 بخش اصلی حوض‌بند، مخزن یخ، گنبد بزرگ روی انباره و دیوارهای سایه‌انداز هستند که ارتفاع اکثر یخچال‌های استان یزد را 20 متر و مربوط به عهد قاجار می‌باشد؛ البته برخی از آن‌ها متعلق به دوران رونق جاده ابریشم و بعضی دیگر هم مربوط به زمان عضدالدوله دیلمی (328 _ 361 هـ.ش) است.

مصالح به‌کاررفته در بنای یخچال ابرکوه؛ سنگ، گِل، خشت ‌خام، آهک و چوب می‌باشد که در گذشته برای ساخت آن‌ها، حدود ۵۰ سانتی‌متر آن را با مصالح ملات، سنگ، آهک و ماسه می‌ساختند و بقیه را هم با خشت و گل کامل می‌کردند.

معماران در طراحی و ساخت یخچال‌ها، به نکات ریز و مهمی همچون نوع مصالح ساختمانی بنا، چگونگی تولید و فرآوری یخ توجه داشته و به عایق‌کاری سازه، سرمایش و برودت کافی برای نگهداری و ماندگاری یخ نیز اهمیت می‌دادند. هر یخچال قسمت‌های مختلفی مانند حوضچه‌های فرآوری یخ، چاله بزرگ مخروطی ‌شکل بر روی چاله و گنبد بزرگ خشتی دارد. در ورودی بیشتر مخزن‌ها هم در یخچال‌های خشتی به سمت شمال قرار دارد که از طریق سطحی شیب‌دار متصل به حوضچه‌ها، یخ‌ها جابجا می‌شده است.

گنبد ضخیم و مخروطی یخچال، باعث خنک ماندن بیشتر فضای داخل آن می‌شده و آز آب شدن یخ‌ها جلوگیری می‌کرده است. بر طبق نظریات علمی، هوای گرم میل به سمت بالا دارد؛ از همین رو، همیشه یخچال‌ها را مرتفع و بلند می‌ساختند تا گرما، هرچه بیشتر از مخزن یخ‌های داخل یخچال‌ها دور شود و از آب شدن آن تا حد ممکن جلوگیری گردد.

دیوار گنبد در قسمت پایینی، قطر زیادی دارد و هر چه به رأس و قله نزدیک‌تر می‌رسد، از قطر آن کاسته می‌شود. گاهی هم معمار برای کم کردن فشار وارده بر گنبد، آن را به شکل پله‌پله یا مطبق می‌ساخته است.

یخچال های خشتی چگونه کار می کنند؟

یخچال‌هاى قدیمى، یکى از جالب‌ترین و کاربردی‌ترین الگوهاى بهره‌گیرى از انرژى‌هاى ارزان و پاک هستند که امروزه هم می‌توان از این مزیت عالی آن‌ها با کاربردی جدیدتر بهره برد و ازنظر اقتصادى و حفظ محیط‌زیست نیز به‌صرفه می‌باشد.

در ایام گذشته برای ساخت یخچال‌ها، بناهای مخروطی یا گنبدی شکل خشتی را در نزدیک آب‌انبارها یا کوه‌های برف‌گیر عَلَم می‌کردند؛ چراکه یخچال‌ها، نشانه تمدن و مخصوص ذخیره و انبار کردن یخ بوده است.

طرز کار یخچال خشتی ابرکوه، به این صورت بوده که در شب‌های سرد زمستانی و بیرون از یخچال، حوضچه‌هایی را تعبیه می‌کردند تا پس از جاری شدن آب در درون آن‌ها، یخ بزند. سپس این یخ‌ها را برداشته و داخل چاله بزرگ یخچال به همراه کمی آب _برای به هم چسبیدن و متراکم شدن یخ‌ها_ می‌ریختند؛ البته این کار، در تمام شب‌های زمستان تکرار می‌شده است.

یخچال‌ها غالباً 2 در شمالی، مخصوص زمستان و جنوبی، مخصوص تابستان داشتند که در گذشته، یخ‌ها را به همراه کمی گیاه خشک به نام «پیزو»، از دریچه کوچک ورودی آن‌ها وارد می‌کردند و سریعاً، دریچه آن را می‌بستند تا پس از انجام 3 مرحله یخ‌سازی، یخ داری و تحویل یخ در تابستان از طریق در جنوبی، یخ‌ها به مشتریان تحویل داده شود؛ البته در مواقعی که یخچال‌دارها از درها استفاده نمی‌کردند، آن‌ها را با یک تیغه گِل و خشت می‌بستند.

مهم‌ترین ویژگی یخچال‌ها، کاربرد و مدیریت درست منابع آبی در مناطق خشک کویری و نیمه‌خشک ایران می‌باشد که در گذشته علاوه بر کاستن گرما و عطش شدید در تابستان‌های سوزان کویری، برای دیگر فصول سال و زمان‌های خشک‌سالی‌ و کم‌آبی احتمالی نیز ذخایر آبی مناسبی بودند.

هنوز هم بیشتر یخچال‌های تاریخی در جای‌جای کشورمان، استوار و باشکوه ایستاده‌اند و بازدیدکنندگان زیادی را به‌سوی خود می‌کشانند. در استان یزد کهن‌ترین یخچال‌ها، مربوط به دوره قاجار می‌شود که در شهرستان ابرکوه، میبد و صدوق قرار گرفته و یخچال ابرکوه و یخچال میبد یزد از سایر آن‌ها معروف‌تر می‌باشند.

برای بازدید از شهر تاریخی ابرکوه، می‌توانید از تور یک روزه ابرکوه استفاده کنید.

مطلب جاهای دیدنی ابرکوه، می‌تواند راهنمای خوبی برای سفر به ابرکوه باشد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره یخچال ابرکوه یزد، با پشتیبان آنلاین رادینا تماس بگیرید.