بازارهای قدیمی یزد

تاریخچه بازار

بازار، از کلمه پهلوی «واکار» گرفته شده که در گذر زمان و با تغییرات زبانی، به بازار تبدیل گردیده است. بازارها، ستون اقتصادی شهرها می‌باشند که از پیش از اسلام بوده و همچنان هم پابرجا هستند و در داخل آن‌ها، تجارت و تبادل کالا صورت می‌گیرد.

یزد نیز که شهری کهن‌تاریخ به‌عنوان «اولین شهر خشتی جهان» می‌باشد؛ از قدیم‌الایام، در مسیر پُرتردد تجاری جاده ابریشم قرار داشته و از این نظر، وجود بازار در این شهر یک امر ضروری و حیاتی محسوب می‌شده و نقش استراتژیک مهمی در بافت تاریخی یزد داشته است.

مجموعه بازارهای قدیمی یزد با معماری اصیل ایرانی اسلامی خود، مناره‌ها و بادگیرهای زیبایی دارند و متشکل از چندین راسته‌بازار، تیمچه، سرا، مسجد، مدرسه، حسینیه، میدان، کاروانسرا، آب‌انبار، لَرد و کارگاه تولیدی می باشند که هنوز در بین مردم این سرزمین، اهمیت ویژه‌ای دارند و علاوه بر جنبه تجاری، یکی از جاذبه‌های تاریخی و پربازدید شهر یزد نیز به شمار می‌روند.

این بازارها در دوران پهلوی، با احداث خیابان شاه (خیابان قیام فعلی) به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شده و درنتیجه، برخی از فضاهای اصلی آن مانند بازار محمدعلی‌خان، بازار پنجه علی، بازار ارسی‌دوزها و... به‌کلی ویران گردیده است.

فعالیت بازارها

بازار یزد از قرن 4 هـ.ش، رشد و رونق بیشتری یافته و حاکمان دوره‌های اتابکان، آل کاکویه، تیموریان و... با گسترش شهرها و تجارت، شروع به ساخت بازارهای دیگر در درون حصار شهر و امتداد مهم‌ترین راه اصلی شهر کرده‌اند؛ البته در طی قرون متمادی با تغییر و گسترش حصار شهر، مکان و وضعیت بازارها نیز تغییر یافته است.

این بازارها، محل فروش صنایع‌دستی قدیمی و سنتی می باشند و عمده‌ترین کالاهای مورد معامله در آن‌ها؛ طلا، شیرینی‌های یزدی، پارچه و فرش بوده و هستند.

برخی از کارگاه‌های تولیدی بازار، شامل کارگاه مازاری (محل ساییدن حنا و برگ طبیعی)، کارگاه حلوایی (محل تبدیل کنجد به حلواارده) و کارگاه رنگرزی (محل رنگ‌آمیزی الیاف نخی و پشمی) می‌شود و معماری هر یک، بر اساس نوع فعالیتش فرق می‌کند.

مهم ترین بازارهای یزد

مجموعه بازار یزد شامل بازار دروازه مهریز، بازار تبریزیان، بازار زرگرها، پنجه علی، مسگری، بازار حاجی قنبر، محمدعلی‌خان متعلق به دوره زندیه، قیصریه و بازار خان مربوط به قرن 13 هـ.ش می‌شوند.

بازارهای تاریخی دیگری هم در شهر یزد وجود دارند که عبارت‌اند از بازار زندیه جعفرخان با شماره ثبتی ۷۷۸۹، بازار قجری میرزا کریم با شماره ثبتی ۸۵۲۸، بازار ایلخانی سراج‌ها با شماره ثبتی ۸۵۲۵، بازار قجری حضرت‌عباسی با شماره ثبتی ۷۷۹۳، بازار پهلوی ریسمانیان با شماره ثبتی ۷۷۹۰ و بازار نخود بریزی یزد.

بازار خان

بازار خان، قدمتی متعلق به دوره ناصرالدین‌شاه قاجار دارد و با ۲۷۴ متر طول و ارتفاع بین ۴ تا ۶ متر؛ طویل‌ترین، عریض‌ترین و معروف‌ترین بازار یزد می‌باشد که ازجمله نقاط دیدنی و قدیمی خشتی شهر یزد نیز به شمار می‌رود. این بازار؛ با حسینیه، آب‌انبار و حمام کنارش به‌تدریج و توسط «محمدتقی خان بافقی» ساخته شده و میدان آن هم با مغازه‌های اطراف خود، راهی به بازار مسجد ملا اسماعیل و بازار قیصریه دارد.

مجموعه خان از چندین راسته، بازارها و تیمچه‌های متعدد تشکیل شده است و هرچند که هرکدام از این بازارها، نام خاصی دارند؛ اما امروزه، همه این بازارها تحت عنوان بازار خان معروف و شناخته می‌شوند.

برخی از بخش‌های بازار خان یزد شامل بازار زرگری، بازار ‏ملا اسماعیل، بازار پنجه علی، بازار قراقویونلویی علاقبندی با شماره ثبتی ۷۷۹۱، بازار کاشیگری، بازار مسگرها، بازار چیت سازی، بازار قیصریه، بازار قجری صدری (شاهزاده فاضل) با شماره ثبتی ۸۵۲۶، بازار دروازه مهریز و بازار قجری افشار با شماره ثبتی ۸۵۴۲ می‌شوند.

مجموعه‌ بازار خان یزد، در سال ۱۳۸۲ هـ.ش با شماره ۸۵۴۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بازار حاجی قنبر

بازار حاجی قنبر، قدیمی‌ترین بازار یزد و مربوط به قرن 9 هـ.ش می‌باشد و مجموعه‌ای از مغازه‌های زیر و اطراف حسینیه امیر چخماق را در برگرفته است. این بازار کوچک، توسط یکی از حاکمان یزد به همین نام و به‌منظور رونق اقتصادی شهر ساخته شده و در قرن 13 هـ.ش، مزین به تکیه زیبای کاشی معلق بر سردر آن گردیده است.

بازار حاجی قنبر یزد، باعث ایجاد و رشد بسیاری از مغازه‌های دیگری نظیر شیرینی فروشی معروف حاج خلیفه رهبر یزد نیز شده است.

بازار تبریزیان

بازار تبریزیان، در انتهای بازار پنجه علی و متعلق به دوره قاجار می‌باشد که ۵۹ متر طول، 5.3 متر عرض و 5.5 متر ارتفاع دارد و متراژ تقریبی هر دهانه آن، ۴ متر و مساحتش 6.19 مترمربع است. بنای این بازار؛ از جنس خشت، گل، آجر و گچ می‌باشد و سقف طاق و تویزه‌ دار آن که با قوس‌های هلالی و جناقی تزیین شده، بسیار تماشایی است.

< />

بازار دروازه مهریز

بازار دروازه مهریز یزد، در دوره قاجار و زمان گورکانیان با ۳۸ متر طول و 3.5 متر عرض احداث گردیده است. این بازار، دارای ۶ باب مغازه با میانگین دهانه ۵ متر می‌باشد که از جنوب به بازار خان و از شمال به کوچه دارالشفا یا دروازه تاریخی وصل و ختم می‌شود.

بازار دروازه مهریز با شماره ۸۵۴۳ در سال ۱۳۸۲ هـ.ش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بازار زرگری

بازار زرگری یزد با ۹۴ متر طول، ۳ متر عرض و ۶ متر ارتفاع؛ متعلق به قرون 12 و 13 هـ.ش است و مانند سبک معماری بازار تبریزیان، دارای سقفی با طاق و هلال و نورگیرهایی در وسط راسته‌بازار می‌باشد.

بازار زرگری یزد، ۵۳ باب مغازه با طلاهای معروف و خاص ۲۰ عیار یزدی دارد که با زرق‌وبرق ویژه خود، چشم هر رهگذری را خیره می‌کند.

این بازار نیز در سال ۱۳۸۲ هـ.ش با شماره ۸۵۲۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بازار قیصریه

قدمت بازار قیصریه یزد، به اواخر قرن 12 هـ.ش می‌رسد و یکی از 5 بازار معروف ایران در کنار بازارهای شیراز، اصفهان، کرمان و قزوین می‌باشد.

در گذشته، نام قیصریه را بر روی مکان‌هایی می‌گذاشتند که ازلحاظ خصوصیات معماری؛ شبیه به یک راسته‌ فرعی، دالان، تیمچه و یا یک‌ سرا بوده و اغلب در آن، به عرضه‌ کالاهای گران‌بها و منسوجات عالی و بی‌نظیر می‌پرداخته‌اند.

بازار قیصریه، بین میدان و مدرسه خان یزد قرار دارد و زیباترین بازار یزد می‌باشد که سبک معماری آن نسبت به بقیه بازارها، نظم و ترتیب بهتری دارد و محل فروش پارچه‌های یزدی است. این بازار، یک در دو لنگه چوبی و نفیس دارد که به‌وسیله همین دو لنگه در، بازار باز و بسته می‌شود.

بازار قیصریه یزد، در سال ۱۳۸۱ هـ.ش با شماره ۷۷۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار پنجه علی

بازار پنجه علی مشهور به بازار مسگران یزد، قدمتی ۶۰۰ ساله دارد که متعلق به قرن 9 هـ.ش می‌باشد و هنوز بافت سنتی قدیم خود را حفظ کرده است.

بازار مسگرها، در حدفاصل خیابان‌های قیام و امام قرار دارد و در آن، انواع سازه‌های مسی و فلزی نظیر صنایع‌دستی تزئینی، ظروف آشپزخانه و ابزارآلات کشاورزی ساخته و عرضه می‌شود.

بازار مسگرهای یزد، در سال ۱۳۸۱ هـ.ش با شماره ۷۷۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار کاشیگری

بازار کاشیگری یزد که در میدان خان یزد واقع شده، مربوط به دوره زندیه است و مجموعه‌ای از کارگاه‌های کوچک آهنگری، ابزارهای ساده‌ کشاورزی و لوازم ضروری روستاییان می‌باشد.

بازار کاشیگری یزد، در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ هـ.ش با شماره ثبت ۷۷۹۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تیمچه‌های یزد

تیمچه، به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده گفته می‌شود که در دل بازارهای قدیمی ساخته می‌شده و ازلحاظ اقتصادی، نسبت به کاروانسراها گران‌تر بوده است.

در بازارهای یزد، بیش از ۲۰ تیمچه وجود دارد که بیانگر رونق بازار و ازدیاد رفت‌وآمد تجار به یزد است و برخی از آن‌ها با قدمت دیرینه خود شامل تیمچه‌های علی‌خان، وکیل، ملک و هراتی می‌شوند.