دخمه زرتشتیان یزد (برج خاموشان، برج سکوت)

دخمه یزد کجاست؟

در ۱۵ کیلومتری شهر یزد، نزدیک به منطقه صفائیه و بر روی یک کوه رسوبی و کم ارتفاع، بنایی سنگی دیده می‌شود که دخمه زرتشتیان معروف به «برج خاموشان یا برج سکوت» نام دارد و سال ۱۳۸۱ هـ.ش با شماره ۶۳۱۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آشنایی با دخمه زرتشتیان و ویژگی های آن

دفن مردگان در مکان‌هایی به نام دخمه، جزو سنن دیرینه زرتشتیان بوده که از یک باور و فرهنگ قدیمی سرچشمه گرفته است. پیروان آیین زرتشت، جهان هستی را متشکل از چهار عنصر آب، خاک، آتش و هوا می‌دانستند و ازاین‌رو با سوزاندن مردگان و یا با خاکسپاری آنان به دلیل آلوده شدن خاک، مخالف بودند. ازاین‌رو برای جلوگیری از آلوده شدن خاک، هوا و آتش اقدام به ساخت برج هایی در ارتفاعات بالا کرده بودند. آن‌ها بعد از مرگ فرد، جسد وی را به برج خاموشان (دخمه) می‌بردند، تا بدون آلوده کردن این عناصر طبیعی، جسم شخص به طبیعت برگردد.

ظاهر مدور ساده دخمه در کنار ساختار مستحکم و سنگ‌وسیمانی آن، جزو ویژگی‌های بارز این بنا به شمار می‌رود. درون دخمه نیز محل‌های مختلفی برای قرارگیری اجساد زنان، مردان و کودکان قرار داشته که نهایتاً استخوا‌های آن‌ها به مرکز دخمه منتقل می‌شده است.
از نظر واژه‌شناسی، نام دخمه از کلمه دخنه یا «دخ خنه» گرفته شده که به معنی دژخانه و محلی ویژه برای دفن مردگان بوده است. واژه دخمه که به شکل‌های «دَخمَه» و «دَخمَک» نیز ذکر شده، در معانی مختلفی به کار رفته که شامل سردابه مردگان، گورخانه گبران، گور و گورستان زرتشتیان و همچنین خانه زیر زمین برای مردگان می‌باشد.

دخمه؛ آرامگاه زرتشتیان یزدی

زرتشتیان قدیم، از دخمه‌ها برای به‌جا آوردن مراسم دینی خاص و همچنین به‌عنوان محلی برای نگهداری اجساد عزیزان متوفی‌شان استفاده می‌کردند؛ چراکه آن‌ها، جسد انسان را نجس دانسته و همانگونه که اشاره شد، اعتقاد داشتند که دفن مردار در خاک، باعث آلودگی عنصر خاک می‌شود. به همین دلیل زرتشتیان، دخمه‌ها را به‌دوراز مناطق مسکونی و خارج از شهر، به‌صورت استوانه‌ای سنگی در ارتفاع بنا می‌کردند تا از جنس خاک نباشد و پرندگان لاشه خواری چون کرکس، راحت‌تر بتوانند به آن دسترسی یابند. همچنین نکته قابل‌توجه دیگر این بوده که معتقد بودند؛ دوری از شهر باعث می‌شود تا وزش باد، گردی از آن اجساد را به شهر نبرد. زرتشتیان درنهایت، استخوان‌های باقی‌مانده را درون چاه دخمه می‌گذاشتند که به استودان معروف بوده است.

گشتی در دل دخمه یزد

هنگام رسیدن به منطقه کوه دخمه، ۲ برج مدور دیده می‌شود که معمولاً به صورت دوره‌ای و هر 6 ماه یک‌بار استفاده می‌شده و یکی از آن‌ها، قدیمی‌تر از دیگری و معروف به «مانکجی هاتریا» می‌باشد. این بنای قطور ۱۵ متری، توسط شخصی هندی به همین نام در سال ۱۱۹۸ هـ.ش ساخته شده است. درواقع «مانکجی صاحب» در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، به‌عنوان نماینده پارسیان هند راهی دربار شاه شد تا به بهبود وضعیت زرتشتیان کمک کند و ازهمین‌رو، ارزش و احترام بسیاری بین آنان دارد. از اقدامات مهم مانکجی صاحب باید به احداث ساختمان‌ها و مدارس متعدد در ایران، پرداخت هزینه تحصیل جمعی از دانش‌آموزان، حذف مالیات زرتشتیان و... اشاره کرد. وی که سال 1269 از دنیا رفت و در دخمه‌ای که خود ساخته بود آرام گرفت.

دخمه دوم هم که به «گلستان» معروف می‌باشد و قدمتش به دوران قاجار (سال ۱۲۷۱ هـ.ش) می‌رسد، قطرش ۲۵ و ارتفاعش ۶ متر است. گفته می‌شود که برج دوم، به دلیل صعب‌العبور بودن برج اول، در 150 متری غرب آن ساخته شده است.

مسیرِ سربالایی دخمه گلستان را پیش می‌گیریم و بالا می‌رویم. كنار در ورودی دخمه، پس از تهیه بلیط معمولاً پیر کهنسالی به نام «شهریار» را می‌بینیم كه در روزگار قدیم، خودش اینجا زندگی می‌کرده و اکنون می‌تواند تاریخ آن را، زنده برایمان بازگو كند. محال است که به سخنانش گوش دهیم و تحت تأثیر این بزرگ‌مرد قرار نگیریم.

دخمه زرتشتیان، سقفی گنبدی شکل دارد که مسقف به تخته‌های سنگی می‌باشد و فضای داخلی مسطح و گرد سنگی آن به ۳ بخش مردانه، زنانه و بچه‌گانه تقسیم‌بندی شده است. قسمت انتهایی و نوار دایره‌ای چسبیده به دیوار مخصوص مردان، نوار دایره‌ای وسط برای زنان و نوار دایره‌ای داخلی هم مختص بچه‌ها بوده و در وسط نیز یک چاه بزرگ معروف به «چاه استخودان» برای دفن استخوان اجساد _بعد از خورده شدن گوشت و پوست آن‌ها توسط مرغان لاشخور و خشك شدن كامل زیر آفتاب حدود ۶ ماه تا یک سال_ قرار داشته است.

در همان ضلع شمالی کوه که به «کوه دخمه» معروف می‌باشد، چند ساختمان خشتی دیگر به نام «خیله» وجود دارد؛ جایی که پس از تحویل اجساد به دخمه، زرتشتیان با پوشیدن لباس سفید تا ۳ روز در خیله‌ها به انجام مراسم آئینی خود می‌پردازند.

نسا چیست و نساکش کیست؟

نسا، همان جسد است که توسط فردی به نام «نساکش» به محل دخمه انتقال می‌یافته و در آنجا، تحویل مسئول دخمه می‌گردیده است. مسئول دخمه که باید تا آخر عمرش، در این مکان می‌مانده؛ بعد از بین رفتن کامل جسد، استخوان‌ها را جمع می‌کرده و در چاه میان دخمه می‌ریخته است.

مستند باد صبا و معرفی دخمه یزد

«آلبرت مولاریس» کارگردان فرانسوی معروف، در بخش‌هایی از مستند سال ۱۳۴۸ هـ.ش خود به معرفی دخمه یزد پرداخته است؛ البته تقریباً ۵۰ سال است که به دلیل وسیع شدن شهرها و جلوگیری از آلودگی هوا و خاک، دیگر زرتشتیان مردگان خود را به روش قدیم تدفین نمی‌کنند.

در ایران هنوز هم دخمه‌هایی هرچند متروک وجود دارد که معروف‌ترین آن‌ها «دخمه بندر سیراف» می‌باشد؛ دخمه‌ای که بعد از اسلام، به‌عنوان قبرستان مسلمان‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. «مقبره کوروش کبیر» هم تنها دخمه‌ای می‌باشد که به‌صورت خانه، ساخته شده است.

جاهای دیدنی زرتشتیان یزد

در استان یزد علاوه‌بر این دخمه، دخمه‌های متعددی نظیر دخمه چم روستای چم تفت، دخمه شریف‌آباد اردکان و دخمه فیروزآباد نیز وجود دارند.

اگر علاقه‌مند به بازدید از اماکن دیدنی زرتشتیان هستید؛ بازدید از آتشکده یزد، زیارتگاه چک‌چک و روستاهای چم و مبارکه را در برنامه خود در سفر به یزد قرار دهید. در مطلب جاهای دیدنی زرتشتیان لیست کاملی از این اماکن گردشگری را به شما عزیزان ارائه کرده‌ایم.

در تور یک روزه یزدگردی شما را به دیدن جاهای دیدنی یزد خواهیم برد و تلاش می‌کنیم تا خاطره خوبی از یزد را برای شما بسازیم.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد دخمه زرتشتیان یزد با پشتیبان آنلاین رادینا تماس بگیرید.