بقعه ستی فاطمه خاتون یزد

بانو (ستی) فاطمه خاتون، از زنان بزرگ و عالمان دینی قرن 9 هـ.ش و فرزند «امیرمحمد و همسر امیر جلال‌الدین چخماق شامی» می‌باشد که همواره به احسان و پاک‌دامنی مشهور بوده و با‌ «بانو گوهرشاد» مدفون در حرم امام رضا (ع)، نسبت خواهری داشته است. فاطمه خاتون همچنین یکی از کسانی می‌باشد که هرچند زیاد به نام او در تاریخ ایران پرداخته نشده؛ امّا در خطّه یزد و پیرامون مسئله آبادانی این دیار، خدمات زیادی را انجام داده است.

ستی فاطمه و همسرش امیر چخماق با توجه به علاقه‌ای که به یزد داشتند، نقش مهمی در رشد و شکوفایی آن ایفا کرده و در این راستا، به ساخت بناهای عام‌المنفعه پرداخته‌اند.

این شهربانو پس از مرگ، روبروی مسجد امیرچقماق و در بنایی که خود آن را ساخته و هم‌اینک به آرامگاه ستّی فاطمه مشهور شده، دفن گردیده است.

معنای واژه ستّی

لغت «ستّی»، از واژه سانسکریت «سات» گرفته شده و در گذشته، به زنان باوفایی می‌گفتند که در کشور هند به همراه همسران مرحوم خود سوزانده می‌شدند و مردم، این کارشان را نشانه‌ای از وفاداری تلقی می‌کردند. واژۀ ستّی، کم‌کم در زبان فارسی وارد شده و به کلمه «بانو» تغییر یافته است؛ کلمه‌ای که به معنای زن عفیف و پاک‌دامن می‌باشد.

گنبد ستی فاطمه؛ تنها گنبد تیموری ایران

مقبره ستی فاطمه در ضلع شمالی امیرچخماق یزد، کوچه شیخ اسداللّه و دقیقاً یک کوچه بعد از آب‌انبار پنج بادگیری قرار گرفته است. بقعه گِلی رنگ بقعه با چراغی سبز، از میان دیوارهای تکیه امیرچخماق، چشم‌ تیزبین همگان را به‌سوی خود می‌کشاند و اقتدار خود را به ایران و جهان نشان می‌دهد.

این بقعه را فاطمه خاتون همسر امیرچقماق شامی، برای محل دفن خود در یزد ساخته است که قبر آن، دوطبقه و از جنس سنگ مرمر می‌باشد و در مرکز بقعه قرار گرفته است. بر روی سنگ‌قبر، فقط نقش یک سَرو وجود دارد؛ چراکه سرو نمادی از معاد و زندگی پس از مرگ بوده است.

آرامگاه که در بردارنده انواع تزیینات نقاشی و گچ‌بری است، دارای یک اتاق با گنبدی پوشیده از کاشی‌های سبزرنگ می‌باشد. نمای آجری بیرون گنبد و کاشی‌های خیاره‌‌ای شکل رأس گنبد، به سبک معماری بناهای تیموری در آسیای مرکزی ساخته شده و تنها نمونه موجود در ایران است که به دوران تیموری تعلق دارد.

این نوع گنبد، در یزد و ایران منحصربه‌فرد بوده و نمونه مشابه آن، تنها در شهر هرات افغانستان یافت می‌شود که متعلق به بانو گوهرشاد می‌باشد.

آب انبار ستی فاطمه خاتون در یزد

ازآنجایی‌که فاطمه خاتون، زن خیّری بوده و برای آبادانی یزد، به همسرش کمک‌های زیادی می‌کرده؛ لذا دستور داده تا برای استفاده عموم، در کنار بقعه ستی فاطمه یک آب‌انبار پنج بادگیر نیز بسازند.

آب‌انبار پنج بادگیر، در ضلع شمالی میدان امیرچقماق واقع شده و به علت مجاورت آن با بقعه ستّی فاطمه، به آب‌انبار ستّی فاطمه مشهور گردیده است.

برای ساخت این آب‌انبار، حدود 7000 مترمکعب خاک‌برداری صورت گرفته که ارتفاعش از سطح زمین تا نوک آن، ۹ متر است. آب‌انبار، پنج بادگیر نیز دارد که کار خنک کردن و تهویه مخزن آب را بر عهده داشته‌اند. ارتفاع هرکدام از بادگیرها، حدود ۱۲ متر است و هر بادگیر، ۱۶ تیغه دارد که در کل قفسه بادگیر را تشکیل می‌دهند. آب‌انبار پنج بادگیر یزد به دلیل بادگیرهایش، شکوه و زیبایی خاصی دارد و نسبت به سایر آب‌انبارهای یزد، بسیار جالب و دیدنی‌تر است.

خدمات ارزنده ستی فاطمه در شهر یزد

ستی فاطمه خاتون (بی‌بی‌ فاطمه) علاوه بر موارد مذکور، تعمیرات و تغییراتی نیز در برخی از بناها ایجاد کرده است؛ یکی از آن‌ها، کتیبه صفّه و گنبد مسجد امیر چخماق می‌باشد که سوره مبارکه «سجده» را «مولانا شمس‌الدین محمدشاه حکیم» بر آن نوشته و ایجاد نموده است. از دیگر اقدامات مفید بانو فاطمه خاتون باید به مفروش کردن مسجد جامع با سنگ مرمر و نصب 2 ستون مرمرین در دو طرف صفّه، ساخت باغ بیگم، احداث گرمابه، آسیاب، بازار، خانقاه، رباط، کاروانسرا و حفر چندین حلقه چاه در یزد اشاره کرد که البته همسرش نیز در این امور، تأمین‌کننده ملزومات و یاری‌دهنده او بوده است.

کارهای دیگری هم منسوب به همسر امیرچخماق می‌باشد که ازجمله آن‌ها، تعویض منبر چوبی مسجد جامع با منبری مزیّن به کاشی الوان بوده و طبق گفته‌ها؛ خاک مصرفی در آجر و کاشی این منبر، از کربلای معلّی به یزد آورده شده است.

خدمات عمرانی این بانوی نیک‌اندیش به همین‌جا ختم نمی‌شود؛ از ماندگارترین اقدامات ستّی فاطمه، احداث مسجد جامع امیر چخماق بوده که اهمیت و زیبایی آن پس از مسجد جامع، در مرتبه دوم است و آن را با عنوان «مسجد جامع نو» می‌شناسند. این مسجد زیبا که مانند نگینی فیروزه‌ای‌رنگ در میدان امیرچخماق خودنمایی می‌کند، از معماری بی‌نظیری برخوردار است و جزو یکی از جاذبه‌های گردشگری یزد محسوب می‌شود.

آبادانی‌های صورت گرفته توسط بی‌بی، ناشی از اقتدار و شخصیت مستقل وی بوده که آن را می‌توان جزو ویژگی‌ خانوادگی او به شمار آورد؛ زیرا مشابه این اقتدار در گوهرشاد خاتون، خواهر وی نیز دیده می‌شود.

اگر به شهر جهانی یزد سفر کردید، حتماً از مجموعۀ تاریخی امیر چخماق که شامل: بازارچه حاجی قنبر، آب‌انبار پنج بادگیر، آب‌انبار تکیه امیرچخماق، مسجد و همچنین بقعه ستّی فاطمه می‌شود نیز دیدن فرمایید.