کنیسه ملا آقا بابا یزد

حضور یهودیان در کشور ایران، قدمتی سه‌هزارساله دارد. در بین شهرهای ایران، شهر یزد نیز بااینکه اغلب مردمش مسلمان هستند؛ همواره شاهد حضور و زندگی اقلیت‌های دینی همچون زرتشتیان، یهودیان و ارامنه بوده است. ازاین‌رو، معابد گوناگونی ویژه مذاهب مختلف در شهر باستانی یزد وجود دارد که یکی از عبادتگاه‌های یهودیان آن، کنیسه ملا آقا بابا ملا حیدر (Molla Agha Baba Synagogue) می‌باشد.

کنیسه ملا آقا بابا ملا حیدر یزد؛ اثری ملی

کنیسه ملا آقا بابا حیدر، در بافت تاریخی یزد و در نزدیکی مسجد جامع واقع شده که محلی برای عبادت یهودیان است و قدمت آن به دوران قاجار بازمی‌گردد. این کنیسه، در تاریخ ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ هـ.ش با شماره ۳۶۱۶ در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است.

ملا آقا بابا که بود؟

ملا آقا بابا، خاخام (خاخام) بزرگ یهود و نتیجه «هاراو اور شرگا» بود که در دوره فتحعلی‌شاه قاجار می‌زیست. با استناد به شجره‌نامه خانوادگی وی، هنگامی‌که یهودستیزی در اروپا _دوره رنسانس_ گسترش یافته بود، یهودیان برای حفظ جان و خانواده خود مجبور به ترک زادگاهشان شدند. در این میان، پدرجد اور شرگا _ ربی کیاس (قیاث)_ به ایران مهاجرت کرد و در شهر سبزوار سکنی گزید. به‌مرورزمان، با روی‌کارآمدن خاندان صفوی و تدوین و اجرای قوانینی علیه یهودیان، اجداد اور شرگا و برخی از یهودیان ساکن نواحی شمال شرق ایران، به مناطق کویری مانند شهر یزد کوچ نمودند.

ربی شموئیل (پسر ربی کیاس) در یزد صاحب پسری می‌شود و نام وی را «اور» می‌گذارد. در فرهنگ لغت عبری، کلمه «اور» به معنی نور و روشنایی و کلمه «شرگا» به معنای چراغ می‌باشد؛ چنین نام‌گذاری‌ای، به‌نوعی اشاره به نور لایزال تورات مقدس دارد.  

اور شرگا که بنا بر روایات، یک‌صد و سی و پنجمین نواده از سلاله حضرت داود (ع) است و در نزد یهودیان و حتی غیریهودیان معروف می‌باشد؛ در دوازده‌سالگی، عنوان «خاخام» را از آن خود نمود و با سپری کردن دوره جوانی، توانست مسئولیت رهبری دینی جامعه یهودیان یزد را به عهده بگیرد. در آن زمان بود که شهر یزد به‌عنوان یکی از مراکز مذهبی و مهد پیشوایان دینی یهود، در ایران شناخته شد و به نام «اورشلیم کوچک» شهرت یافت. به این نکته نیز باید اشاره کرد که در آن دوره، تحولی بزرگ در زندگی یهودیان یزد ایجاد شد.

خاخام اور شرگا، پس از ازدواج با همسرش _ملکا_ صاحب دو فرزند پسر به نام های «شموئل و مشه» شد که آن‌ها هم بعدها مانند پدر، مدارج عالیه روحانیت یهود را سپری کرده و به درجه «هاراو» رسیدند.

به‌طورکلی و خلاصه، می‌توان اجداد ملا آقا بابا را بدین ترتیب نام برد: ملا کیاس (قیاث)، ملا شموئل، ملا اور شرگا، ملا شموئل، ملا مشه (ملا آقا بابا)، ملا اور و خاخام یوسف اور شرگا (ملا یوسف یزدی).

مقبره‌هاراو اور شرگا و پسرانش _خاخام شموئل و خاخام مشه_، در یک باغ بزرگ با محوطه‌ای مملو از درختان کاج و زیتون در قبرستان یهودیان یزد واقع شده که با طراحی زیبا و رنگ‌های سنتی کرم و قهوه‌ای آراسته شده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است؛ آن‌چنان‌که هرساله به‌خصوص در سالروز وفات این عالم یهودی، یهودیان زیادی از اقصی نقاط ایران و جهان برای زیارت مقبره‌اش به شهر یزد سفر می‌کنند.

البته ناگفته نماند که به دلیل کوچک بودن فضای داخلی مقبره‌ها، علاقه‌مندان باید به ترتیب داخل شوند و زیارت کنند.

ویژگی های کنیسه ملا آقا بابا ملا حیدر

به‌طورکلی کنیسه یا کنشت، نام محلی بوده که یهودیان در آن به نیایش و دعا می‌پرداخته و یا در آن، اجتماعات و مراسم دینی خود را برگزار می‌نموده‌اند. کنیسه ملا آقا بابا به‌عنوان یک مکان زیارتی و تاریخی، از ویژگی‌ها و فضاهای مختلفی برخوردار است که بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از:

_ معماری سنتی و سقف‌های گچ‌بری سنتی زیبا

_ 2 در ورودى در کوچه‌های ضلع جنوبى و غربی

_ یك حیاط به نام تابستان‌خانه و یك فضای سرپوشیده به نام زمستان‌خانه

_ اتاقی مخصوص برای مناجات و روشن کردن شمع توسط عبادت‌کنندگان

_ یک تصویر منسوب به حضرت موسى (ع) با طوماری حاوی «ده فرمان» در دست وی

_ 4 بدنه قرینه و 3 صُفه (ایوان‌ها و تالارهایی پوشیده شده با طاق) با پوشش ضربی ساده در حیاط

_ فضایی آجری در ضلع شرقى شبستان به‌عنوان جداکننده قسمت داخلى به‌صورت یک نیم‌طبقه برای حضور بانوان

_ ۹ چشمه طاق در شبستان با چندین ستون و دیوارهای داخلی آجری به ارتفاع یك متر و دیوارهاى بیرونى کاه‌گلی مشرف‌به کوچه

_ یک سِفِر تورات (Sefer Torah) _لغت عبری به معنی یک کتاب بزرگ و طومار مانند برای نامیدن 5 کتاب مقدس عبری_ یا سفرنامه نسخه‌ای و دست‌نویس از تورات برای خواندن عبادت و نیایش روزمره در آغاز هر نمازشان.