ایرج افشار ؛ پدر کتابداری نوین ایران

آشنایی با ایرج افشار

ایرج افشار یزدی زاده در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۰۴ هـ.ش در تهران متولد شد. پدر او «دکتر محمود افشار» و مادرش «نصرت برازنده» نام داشت. اجداد ایرج افشار اصالتاً یزدی بودند، پدربزرگش در گذشته به‌قصد شکایت از حاکم شهر، از یزد به تهران رفته و دیگر همان‌جا ساکن می‌شود.

استاد ایرج افشار محقق، مورخ و کتابشناس نامی ایران، پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران و ادب فارسی، ایران‌شناس، نسخه ‌پژوه، نویسنده و استاد دانشگاه بود و او را برجسته‌ترین کتابدار تاریخ معاصر ایران می‌دانند.

درباره استاد افشار باید گفت که وی فردی خویشتن‌دار، آرام و دور از حواشی، فراری از کاغذبازی اداری، اهل تعامل با اقشار مختلف، حامی بی‌دریغ کتابخانه‌های بزرگ، مؤسسات، مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی و... بود.

زندگانی دکتر ایرج افشار

ایرج افشار؛ فرزانه فروتن ایران‌مدار ما در سال ۱۳۱۸ هـ.ش پس از اتمام دبستان،‌ به دبیرستان رفت و در سال 1323 هـ.ش همکاری خود را با سالنامه شاهپور تجریش شروع کرد. سپس مدیر داخلی مجله «آینده» پدرش شد. افشار در سال 1324 نیز با گرفتن دیپلم رشته ادبیات، وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و تا سال 1328 در رشته قضایی ادامه تحصیل داد. وی پس از مدتی دبیری، در سال 1330 کتابدار دانشکده حقوق گردید و از سال‌ 1333 تا 1335 به سردبیری مجلة سخن با مدیریت دکتر خانلری درآمد.

ایرج افشار در 26 سالگی با «شایسته افشاریه» ازدواج کرد و صاحب 4 فرزند به نام‌های بابک، بهرام، کوشیار و آرش شد.

ایرج افشار، پدر کتابداری نوین ایران

ایرج افشار، ایران‌شناس و پدر نسخه‌شناسی ایران در دوران فعالیت خود در مجله آینده، اولین کسی بود که فهرست مطالب سالانه را برای آن مجله تنظیم کرد و نوشته‌هایی را در نشریه‌های آیین و خاورزمین نشر داد. افشار، پایه‌گذار کتابخانه مرکزیدانشگاه تهران و معروف به پدر کتاب‌شناسی ایران می‌باشد. وی به زبان انگلیسی و فرانسه مسلط بود و سابقه تدریس در دانشگاه‌های داخل و خارج کشور نظیر دانشگاه ساپورو ژاپن، دانشگاه برن سوئیس و دانشگاه تهران را داشت.

ایرج افشار در طی ۶۵ سال فعالیت‌های پژوهشی خود، بیش از ۳۰۰ کتاب و ۳۰۰۰ مقاله در زمینه‌های کتاب‌شناسی، کتابداری، جغرافیای تاریخی، فرهنگ مردم، تاریخ، جغرافیا و... تألیف، تصنیف و تصحیح نموده ‌است. وی یک کتابخانه بزرگ و ارزشمند نیز دارد که در مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی محفوظ می‌باشد.

اما شاید اصلی‌ترین و پربارترین جنبه زندگی استاد ایرج افشار را باید در اقدامات مؤثر او در زمینه نسخه‌شناسی و نگارش فهرست‌های مهم نسخ خطی فارسی، سند شناسی و انتشار اسناد دانست.

برخی از فعالیت‌های مهم استاد ایرج افشار در دوران زندگی پرثمر خود شامل انتشار نوشته‌هایی در نشریه‌های متعدد و تحقیقاتی درباره تاریخ ایران، ترجمه و نگارش مقاله‌ها و یادداشت‌هایی با نام‌های مستعار (پناه، الف، جویا و کریم محمدی)، استخدام در وزارت فرهنگ و کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران، عضویت در انجمن ایران‌شناسی و شورای کتابخانه وزارت امور خارجه می‌شود و همچنین تدوین و دبیر گروه ملی کتاب‌شناسی ایران، سردبیر مجله مهر، بنیان‌گذاری و مدیریت مجله فرهنگ ایران‌زمین، عضو کمیته تشکیل بایگانی کل کشور از طرف کمیسیون ملی یونسکو، رئیس کتابخانه دانشسرای عالی، رئیس اداره انتشارات و مرکز اسناد دانشگاه تهران و... از دیگر کارهای ارزشمند ایرج افشار می‌باشند.

ایرج افشار، جزیره دانش

ایرج افشار جزیره‌ای از دانش است که آثار فراوانی از خود برجای گذاشته و نشان همت والای وی می‌باشد. افشار هرچند یک ایران‌دوست سرسخت بود؛ اما وسعت دید داشت و هرگز کورکورانه و متعصبانه با این امر برخورد نکرد. آثار متنوع او از دوران‌ها و مناطق مختلف اسلامی، به‌خوبی گواه این مسأله می‌باشند. برخی از آثار ارزشمند استاد ایرج افشار عبارت‌اند از:

پژوهش‌های ایران‌شناسی، دفتر تاریخ، فرهنگ ایران‌زمین، گلگشت در وطن، نامه‌های تهران، ریاض الفردوس خانی، یاد یار مهربان (مرزهای شرقی شعر پارسی از تاجیکان ورارودان تا هند، با مقدمه ایرج افشار)، فهرست دست‌نویس‌های فارسی در کتابخانه ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین، نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده و...

به‌منزله تشکر و قدردانی از خدمات استاد ایرج افشار، زندگی‌نامه و آثار وی در 2 جلد کتاب به نام «ارج‌نامة ایرج» به همراه مقالات و ویژه‌نامه‌های دیگر درباره او چاپ شده است که برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ایرج افشار می‌توان به آن مراجعه کرد. فهرست موضوعی نیز از «چاپ‌کرده‌ها و نوشته‌های ایرج افشار» بین سال‌های 1323 تا 1381 توسط فرزندان وی منتشر گردیده که مطالعه آن، خالی از لطف نیست.

ایرج افشار، ایران‌شناس و تاریخ‌پژوه نامدار ایرانی، پس از طی یک دوره بیماری 6 ماهه سرطان سرانجام در تاریخ 18 اسفند سال 1389 و سن 85 سالگی، دیده از جهان فروبست.