نخل گردانی، آیینی در فرهنگ عزاداری حسینی مردم یزد
نخلبرداری، مراسمی باشکوه و مورد استقبال است که در ایام محرم در اکثر شهر و روستاهای ایران ازجمله؛ جنوب خراسان، دامغان، سمنان، خمین، نواحی قم، زواره، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، نائین، اردستان و... برگزار میشود.
نخل، سازهای چوبی و غولپیکر است که به نحوی نماد تابوت امام حسین (ع) میباشد و بزرگترین و قدیمیترین نخلهای کشور در استان یزد بهویژه تفت، مهریز، زارچ و یزد قرار دارند که نخلبرداری و عزاداری این چند شهر در ماه محرم نیز جزو باشکوهترین و شورانگیزترین مراسم ایران و جهان به شمار میرود. درواقع، نخل به نماد عزاداری در یزد تبدیل شده است. همچنین در تمام آبادیهای این استان، یک یا چند نخل امام حسین (ع) نیز وجود دارد. این نخلها در طول سال در مقابل حسینیههای شهر نگهداری میشوند و تا پایان ایام محرم و صفر نیز به شکل سیاهپوش دوباره به محل خود بازمیگردند.
مراسم عزاداری امام حسین (ع) و نخلبرداری از ویژگیهای منحصربهفرد ایام محرم و عزاداری در یزد میباشد. این مراسم، آنچنان پرشور و باشکوه برگزار میشود که علاوه بر مردم سراسر ایران، بلکه بسیاری از توریستهای کشورهای خارجی نیز برنامه سفر خود را بهگونهای تنظیم میکنند تا در روز عاشورا در یزد باشند.
فرهنگ نخلبرداری و همچنین مراسم ویژه عزاداری مردم یزد بهعنوان یک فرهنگ ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی ثبت گردیده است.
مراسم نخل برداری یزد
شهر تاریخی یزد، در قدیم دو نخل بسیار بزرگ داشته که یکی از آنها، در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان مجاهدین نگهداری میشده است و هرساله آذینبندی نخل را با همکاری مردم و حتی زرتشتیان از روز پنجم ماه محرم، شروع و تا ظهر عاشورا ادامه میدادند.
اصولاً، مراسم تزیین و آمادهسازی نخلها برای ایام محرم توسط فراخوان اهل محل یا آبادی صورت میگرفت و رسم داشتند که چند روز پیش از آغاز محرم، آیینهایی را برای گردآوری این کمکهای مردمی انجام دهند. مردم نیز از یک تکه طناب گرفته تا پارچههای گرانقیمت، خنجر، دشنه، چراغ، آیینه، زنگوله، سپر و سایر زیورآلات، برای آذینبندی هرچه باشکوهتر نخل کمک کرده و به میدانهای محل تحویل میدادند. حتی درخت هم وقف میکردند تا در زمان کهنسالی درخت از چوب آن برای مرمت نخل استفاده شود.
در شهر جهانی یزد از ظهر روز عاشورا، عزاداران دستهدسته بهقصد عزاداری و همکاری در نخل گردانی به میدانهای یزد میروند. انبوه مردم نیز از کوچک و بزرگ، تمام فضای میدانها و پشتبامهای اطراف را اشغال کرده تا حدی که رفتوآمد از میان آنها بسیار دشوار میباشد.
در روز عاشورا، شور و غوغایی وصفناپذیر به وجود میآید. امام حسین (ع) کشته شده و باید پیکرش را بر دوش گرفت. مردم؛ آشفتهحال، پابرهنه و گریهکنان، به سمت نخل میدوند. مردان جوان و تنومند به زیر نخل رفته و سر دستگیرهها را بر بالشتکهای پارچهای روی شانههای خود قرار میدهند. تعداد نخلگردانان هم، به بزرگی و وزن نخل بستگی دارد. بچهها نیز خود را از بین چوببست وسط به بالا رسانده و با کشیدن طنابها، زنگهای بزرگ و پرطنین را به صدا درمیآورند.
رسم جالب دیگری که این اواخر در برخی مناطق رواج پیدا کرده است؛ تهیه نخل کوچکی برای نوجوانان میباشد تا آن را پیشاپیش نخل بزرگ به حرکت درآورند و به عظمت و شکوه نخلبرداری بیفزایند. البته این امر، آنها را برای رفتن به زیر نخل بزرگ در سالهای آینده نیز آماده میکند و تمرین خوبی برایشان میشود.
سپس سردسته نخلکشان با صدای بلند، خبردار میگوید و زمان شروع حرکت نخل را اعلام میکند. جوانان نخل بردار نیز با دومین هشدار سردسته خود، نخل را از زمین بلند میکنند و آن لحظه است که اشک از چشمان هزاران عزادار جاری و آه و ناله از دلشان برمیخیزد. این نخل عظیم و باشکوه، همراه با فریاد «یا حسین» بر روی شانه جوانان همچون کشتی بر روی دریای موّاج به حرکت درمیآید و میچرخد و میچرخد و میچرخد...
این بزرگ هیکل عرفانی، توسط یک مرد سیاهپوش که بر روی چوببست جبهه پیشین نخل نشسته یا چند قدم جلوتر از نخل میرود، هدایت میشود و یک یا دو نفر سیاهپوش دیگر در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی خوانده و سنج میزنند. گروه اصلی سنجزن نیز با عَلمکشان و بیرقداران، جلوتر از نخلگردانان حرکت کرده و به همراه آن دو سیاهپوش، سنج میزنند.
یکی از روضهخوانها هم درحالیکه دستار از سر برداشته و صورتش برافروخته است، رو به نخل، عقبعقب میرود و ذکر مصیبت میخواند. نخل، آرامآرام حرکت میکند. برق آفتاب سوزان بر آیینهها، شمشیرها و پولکها میتابد و آنها را در این داغ شریک میکند. با حرکت نخل ، پارچهها و دستمالهای رنگارنگ و منگلههای آویخته بر آن، به لرزه و جنبش درمیآیند. خون شتران، گاوها و گوسفندان قربانی به آسمان میجهد و بر شدت جوشش خون عزاداران اضافه میکند.
پس از گرداندن نخل، در غروب عاشورا به برگزاری مراسم شام غریبان پرداخته و در پایان مراسم، نخل را به جایگاه خود در میدان یا حسینیه برمیگردانند. سپس بابای نخل یا نخل بند و متولی نخل، زیورهای نفیس و ارزشمند نخل را باز کرده و به خانه برده و تا محرم سال بعد از آنها نگهداری میکند؛ البته پوشش سیاه نخلها، تا آخر محرم یا صفر همچنان باقی میماند و باز نمیشود.
ساعت نخل برداری در استان یزد
در استان یزد، ساعت نخلبرداری نیز بسیار مهم است و در هر شهری، زمان خاصی دارد؛ در محله «کوچه بیوک» یزد صبح روز عاشورا نخل را بلند میکنند، در خیرآباد یک ساعت قبل از ظهر عاشورا، در زارچ دم ظهر، در تفت و اشکذر عصر عاشورا و در جاهای دیگر نیز کمابیش در همین ساعات، نخلبرداری انجام میشود.
مراسم نخل برداری ظهر عاشورا در میدان امیرچخماق یزد
نخل امیرچخماق یزد، قدیمیترین و تقریباً بزرگترین نخل جهان میباشد که در سمت راست تکیه امیرچقماق، مقتدرانه ایستاده است و به قدمت و شکوه خود میبالد.
این نخل 450 ساله و باابهت، اصلیترین نخل عزاداری مردم یزد بوده و است و برای قرار گرفتن در زیر آن، نوبت میگرفتند. نخل میرچقماق، پارسال برای اولین بار بعد از ۷۰ سال در روز عاشورا از زمین بلند شد.
علت تکان نخوردن این نخل تا پارسال و نخل میدان بعثت یزد، کهنه بودن و امکان شکسته شدن آن بوده و تنها آذینبندی میشده اما اخیراً نخل میرچخماق مرمت گشته و با شکوه تمام به همراهی عزاداران حسینی آمده است.
تزیینات و نظارت نخل امیرچخماق یزد بر عهده «مرحوم استاد علی نیساز» و سپس پسرش «استاد رضا نیساز» میباشد و کار ساماندهی آن را نیز «علیاصغر حلاج زاده» به مدت 40 سال است که انجام میدهد.
قدیمالایام، در زمان برگزاری مراسم نخلبرداری میرچقماق، حاکم یزد در ایوانی به تماشا مینشسته و پس از پایان مراسم، به متولیان و باباهای نخل هدیه و خلعت میداده است.
نخل تمام چوب و مشبک میدان امیرچقماق یزد که به نخل «حیدریها» هم معروف میباشد؛ حدود 8 و نیم متر ارتفاع، عرض و طول دارد و درواقع ازنظر هندسی، یک مکعب هشت و نیم متری است که در قامت یک سرو بلندبالا به جلوه درآمده است.
در مورد پایههای نخل میرچخماق یزد نیز باید گفت که چون ارتفاع زیادی ندارند، بلند کردن آن بسیار سخت میباشد. به همین دلیل، بعد از بلند کردن اولیه نخل، 4 نفر به زیر نخل رفته و کندههای چوبی بزرگی را در 4 طرف آن قرار میدهند تا بعد از چند لحظه استراحت که نخل بر روی زمین گذاشته میشود، این کُندهها، ارتفاع آن را بالاتر برده و برداشتن دوباره نخل را آسانتر کنند.
آیین نخل برداری تفت
در شهرستان تفت یزد با حضور هزاران نفر ایرانی و خارجی، هرساله در عصر روز عاشورا مراسم باشکوه نخلبرداری برگزار میشود. عزاداران تفتی از ابتدای روزهای اول ماه محرم به آمادهسازی و سیاهپوش کردن نخل اقدام میکنند.
هیئت محله «سرده تفت» همیشه بهطور خودجوش، آغازگر این مراسم در تفت هستند و تا این هیئت وارد حسینیه نشود، نخل همچنان ثابت میماند. این هیئت، در روز عاشورا از محله خود تا حسینیه امام را آرام و سینهزنان طی کرده و با نزدیک شدن به حسینیه، ناگهان سرعت گرفته و دواندوان به سر و سینه میزنند و به زیر نخل میروند و با کمک دیگر عزاداران حاضر، آن را از جا بلند میکنند. سپس نخل را سه تا پنج بار در حسینیه چرخانده و در نهایت آن را سر جای اولش قرار میدهند و با شور خاصی در جلوی عزاخانه حسینیه به عزاداری میپردازند.
آیین نخلبرداری تفت در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است و قابلیت جهانیشدن را نیز دارد.
اگر قصد اقامت در یزد و رزرو هتل سنتی در بافت تاریخی شهر یزد را دارید، هتل جاده ابریشم یزد گزینه مناسبی جهت رزرو به شمار میآید.
در هنگام اقامت در شهر جهانی یزد میتوانید از تور یزدگردی و تورهای کویر نوردی باکیفیت رادینا استفاده نمایید.
برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره مراسم نخلبرداری یزد، با پشتیبان آنلاین رادینا تماس بگیرید.