معماری خانه های سنتی یزد

یزد؛ شهر تاریخ

یزد اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان همچنین تنها شهر ایرانی می‌باشد که به ثبت جهانی رسیده است. بعضی از منابع؛ بنای اولیه و معماری قدیمی یزد را به زمان ضحاک و اسکندر مقدونی، شهرستان میبد را به سلیمان نبی و ابرکوه را به ابراهیم پیامبر نسبت داده‌اند. این قدمت، بیانگر پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردمان این دیار می‌باشد.

بافت تاریخی یزد

بافت تاریخی یزد با مساحتی حدود ۸۰۰ هکتار؛ گسترده‌ترین، اصولی‌ترین و دست‌نخورده‌ترین بافت تاریخی ایران را شکل داده که با شماره ۱۵۰۰۰ در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است.

معماری خانه های سنتی یزد

معماری منحصربه‌فرد خانه‌های سنتی یزد از شاخص‌ترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک جهان است که علاوه بر زیبایی، با نیازها و شرایط اقلیمی و فرهنگی مردم منطقه نیز متناسب و سازگار می‌باشد. معمولاً محله‌ها، متراکم با ساختمان‌های فراوان ساخته می‌شدند تا بیشترین سایه‌ ممکن را بر سطوح خارجی خانه‌ها به وجود بیاورند و رهگذران گذرها و کوچه‌ها نیز از سایه آن بهره‌مند شوند.

معماری خانه های سنتی یزد

در مرکز هر محله یزد؛ معمولاً حسینیه، مسجد، بازارچه، لرد، کارگاه‌های کوچک، جوی آب (برای دسترسی به قنات)، آب‌انبار، حمام و... قرار داشته که بسیاری از آن‌ها هنوز پابرجا هستند.

محله فهادان یا یوزداران یزد که محلی‌ها به آن محله «جنگل یا یوزاران» می‌گویند، بارزترین نمونه بافت تاریخی یزد در قرن‌های گذشته می‌باشد و سبک معماری آن، بسیار باشکوه و زیباست.

خانه های قدیمی یزد آمیزه ای از هنر و مصالح کویری

خانه‌های قدیمی و زیبای چهارفصل یزد؛ برای استفاده مفید از فضاها، در جهت قبله و از شمال شرق به جنوب غربی ساخته شده‌اند که با این نحوه ساخت، فضاهای تابستانی و اتاق‌های زمستانی آن به طرز بسیار کارآمدی در پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته‌اند. به این معنی که در تابستان، یک قسمت خانه بسیار خنک و دلنواز و مناسب تابستان است (تابستان‌خانه) و در زمستان، قسمت دیگر خانه بسیار گرم و دلپذیر و مناسب زمستان می‌باشد (زمستان‌خانه).

معماری خانه های سنتی یزد

این سبک و ایده و همچنین انتخاب خشت و گل، چوب و مواد و مصالح مناسب با اقلیم، روش‌های ساختمانی مناسب (نماسازی با سیم‌گل و دم‌گیری گچی، سقف‌های گنبدی و سفید و گچکاری‌های خاص)، بخش‌های زیبا و کاربردی (شیشه‌های رنگی و کوچک در قسمت‌های فوقانی، حیاط‌های پردرخت، حوض فیروزه‌ای، کلاه‌فرنگی و...) از شاخصه‌های معماری سنتی یزد و نیز بیانگر وجود معماران و مردمانی خلاق و باهوش است که اوج سازگاری خود با آب‌وهوای کویر را نشان داده‌اند.

معماری خانه های سنتی یزد

تعداد خانه‌های تاریخی شهر یزد کم نیست و حداقل حدود 140 خانه و عمارت تاریخی ثبت‌شده در جای‌جای کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت تاریخی آن قرار دارد و همواره یک خانه کهن‌روزگار با یک در چوبی ارزشمند، نظر هر بیننده را جلب می‌کند. این خانه‌های قدیمی یزد تبلور معماری اصیل ایرانی و بیانگر شکوه این شهر جهانی می‌باشد.

برخی از این خانه‌های شگفت‌انگیز یزد هر یک ویژگی هنری، معماری و تاریخی خاص خود را دارند که شامل خانه لاری‌ها، اربابی، رسولیان، ملک‌زاده، مرتاض، کلاه‌دوزها، مشیر،‌ حسینیان، امام‌زاده‌ای، امید سالار و... می‌شوند.

سبک معماری خانه های تاریخی یزد

در معماری خانه‌های سنتی یزد، حریم، یک اصل تلقی می‌شود که طبق رعایت همین اصل؛ با ساختن کوبه‌های مخصوص زن (حلقه‌ای با صدای زیر) و مرد (حلقه چکشی با صدای بم) بر روی درها، كریاس (ورودی خانه)، هشتی، دالان، دیوارهای بلند، سازمان‌دهی فضاهای گوناگون دورتادور حیاط و... خانه‌ها را درون‌گرا ساخته‌اند و مفهوم حجاب را کاملاً به نمایش گذاشته‌اند.

معماری خانه های سنتی یزد

از دیگر خصوصیات خانه‌های قدیمی یزد این است که؛ در جبهه شرقی پلان خانه‌های یزد که به دلیل تابش نور، تابستان خانه را شکل می‌دهند؛ طاق نما و ایوان‌های کوچک ساخته و ردیف بندی می‌شوند. در بعضی از خانه‌ها در این جبهه، علاوه بر فضاهای بالا، مکان‌هایی همچون هشتی، مطبخ، انبار، چاهخانه، حمام و... نیز وجود دارد.

اصول کلی رعایت شده در معماری بناهای اقلیم کویر

قرارگیری در جنوب و جنوب شرقی

مصالح با ظرفیت حرارتی بالا

نماهایی روشن و سفیدرنگ

بام‌های طاق و گنبدی

استقرار رو و زیرزمین

دارای پلان فشرده

اجزای خانه های قدیمی یزدی

خانه‌های قدیمی شهر یزد، بسیار بزرگ و باشکوه می‌باشند؛ ازاین‌رو، اجزا و قسمت‌های زیادی دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از کوچه، سردر (هلال کاشی‌کاری روی در)، نشیمن (اتاق تجمع افراد خانواده)، بادگیر، تختگاه، اتاق کرسی (اتاق کوچک همیشه گرم)، سرداب (زیرزمینی خنک) و...

جلوی در ورودی دو لنگه خانه، «دربند یا سکّو» در دو طرف برای استراحت مسافر یا انتظار مراجعه‌کننده قرار دارد. بعد از گشایش در خانه، «هشتی» دیده می‌شود که اندرونی و بیرونی را از هم جدا کرده و هر یک با راهرویی به حیاط مرکزی، اندرونی یا بیرونی می‌رسد.

معماری خانه های سنتی یزد

ورودی قسمت «بیرونی» خانه، به هشتی (فضای 4 یا 8 ضلعی گنبدی با چند سکو) باز می‌شود سپس تالارهایی با اتاق‌های متعدد، اتاق ویژه پنج‌دری، تختگاه، اتاق ناشتا، منبع آب، آبدارخانه و... وجود دارد که برای ورود به آن‌ها باید از دالان یا راهروی باریک و پرپیچ‌وخم عبور کرد (برای دید نداشتن به داخل خانه). «اندرونی» نیز تالاری با چندین اتاق، پنج‌دری و طنبی (شاه‌نشین) است که به آشپزخانه و پستو راه دارد.

حیاط در خانه ‌های یزدی

حیاط در خانه‌های یزدی نشانه کامل درون‌گرایی است و در قسمت آفتاب‌گیر ساختمان قرار دارد که دارای 3 نوع مرکزی، نارنجستان و بیرونی می‌باشد. حیاط یزدی، محیطی کاملاً متفاوت و مستقل با فضای بیرونی است که نقش ارتباطی بین فضاها را دارد.

این باغ کوچک با وجود درختان و گل‌های زیبا و حوضی طویل، فضای سرسبز و بانشاطی را برای گذراندن روزهای گرم تابستان یزد ساخته است. در واقع، حیاط در بین خانواده‌های یزدی حکم نشیمن دوم خانه را دارد؛ به‌خصوص در شب‌های دل‌پذیر کویری که نسبتاً از گرمی هوا کاسته می‌شود. همچنین فضایی بس مناسب و دلپذیر برای خوابیدن در فضای باز، بازی کودکان، گردهمایی اعضای خانواده و برگزاری مراسم عروسی، مذهبی و... می‌باشد.

حیاط مرکزی

حیاط مرکزی در خانه‌های شهر یزد، اصلی‌ترین فضای خانه می‌باشد که اصولاً بزرگ و بسیار دل‌باز است. حوض آب در وسط حیاط و باغچه‌های دورتادور آن قرار گرفته است، باغچه‌هایی که با درختان سازگار کویری نظیر اَنار، اَنجیر، اَنگور و پسته؛ سبزی و سایه حیاط را تأمین می‌کنند.

معماری خانه های سنتی یزد

مردم دارالعباده یزد، حتی در معماری خانه‌های خود نیز به حرمت و حجاب بسیار اهمیت داده و آن را یک اصل تلقی می‌کنند. با وجود هشتی، دالان، کریاس، دیوارهای بلند و همچنین نحوه آرایش و سازمان‌دهی فضاهای گوناگون اطراف حیاط؛ دید نامحرم به‌هیچ‌وجه به داخل خانه اصیل یزدی راه ندارد و مفهوم حجاب را به بهترین نحو به نمایش گذاشته است.

حیاط بیرونی

حیاط بیرونی، نوع دیگری از حیاط در خانه‌های یزدی می‌باشند که خانواده‌های ثروتمند یا افرادی که شغلشان ایجاب می‌کرد؛ حیاط بیرونی و مستقلی را برای مهمان در نظر می‌گرفتند؛ چراکه مهمانخانه در معماری مسکونی یزد، سمبل احترام و بزرگداشت مهمان محسوب می‌شد. این حیاط‌های اختصاصی در مقایسه با حیاط اندرونی، فضایی کاملاً خصوصی و متمایز از اهل خانه می‌باشد.

خانه‌های تجاری و روحانیون رده‌بالا همچون خانه ملک‌التجار، خانه لاری‌ها، خانه آیت‌الله صدوقی، خانه شفیع‌پور (میرزا شفیع) و... به دلیل ضرورت‌های شیلی‌شان، دارای حیاط بیرونی و اندرونی بوده‌اند.

حیاط نارنجستان

حیاط نارنجستان در خانه‌های یزدی، میان سرا یا حیاط کوچکی است که در مجموعه اندرونی قرار گرفته و می‌توان آن را سرپوشیده یا تبدیل به باغچه‌ای پر از درختان نارنج و عطر یاس و... کرد.

بادگیر

معماری خاص کویری، مشخص‌ترین وجهه شهر یزد می‌باشد که جنبه ظاهری آن را؛ بادگیرها، مناره ها و گنبدها شکل داده‌اند و در این میان، بادگیرها از مهم‌ترین عناصر خانه‌های سنتی یزد هستند.

بدان حد که لقب بلندترین و باشکوه‌ترین بادگیر دنیا را بادگیر باغ دولت‌آباد یزد با مساحت 33.8 مترمربع، ارتفاع به خود اختصاص داده و شاهکار مهندسی و نبوغ معماران یزدی را به نمایش می‌گذارد.

معماری خانه های سنتی یزد

ازآنجایی‌که شهر یزد؛ بین دو رشته‌کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتری در آن جریان دارند و این‌گونه مناسب ساخت بادگیرهای مرتفع و چهار یا هشت طرفه می‌باشد. این بادگیرها، باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق‌های اصلی بنا، آب‌انبار و یا سرداب می‌فرستد. به‌این‌ترتیب باد خنک با ورود به بخش‌های مختلف، باعث تهویه و خنکی ساختمان می‌شود.

خنک کردن بنا در بعضی از بادگیرها، از طریق جابجایی هوا و در برخی، هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر صورت می‌گیرد. به‌این‌ترتیب که جریان هوا با ورود به داخل خانه، از روی یک حوض کوچک فواره دار رد و سپس به دیگر بخش‌های خانه هدایت می‌شده است. در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران نیز به دلیل خشکی هوا، آب سریع‌تر بخار شده و با افزایش رطوبت نسبی هوا، باعث ایجاد برودت و کاهش گرما و خشکی بیش‌ازحد هوا گردیده و ساختمان را خنک می‌کند.

خصوصیت دیگر بادگیرها، اثر «دودکشی» آن می‌باشد؛ به این صورت که در مواقع عدم وزش باد، بادگیرها هوای گرم داخل خانه را به بالا و خارج از بنا هدایت می‌کرده و بدین ترتیب، همچنان جریان هوا را شکل می‌دادند هرچند که شدت آن، کمتر از زمان وزش باد بوده است.

از بادگیرها برای سرد نگه‌داشتن مواد غذایی نیز استفاده می‌شود.