یزد ؛ شهری به قدمت تاریخ
در شهر جهانی یزد، رنگ گرم خاک در جایجای آن پاشیده شده و بوی تاریخ در تمام فضای آن پخش شده تا بدان حد که با اولین گام در این شهر باشکوه، قدمت هزاران سالهاش را میتوان با تمام وجود احساس کرد. قدمتی که یزد را به اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان، شهره کرده است. بنای یزد به زمان ساسانیان و حکومت یزدگرد اول برمیگردد. وی دستور ساخت شهر «یزش» را داد که بعدها به یزد معروف شد.
در برخی از منابع؛ بنای اولیه چند شهرستان استان یزد همچون ابرکوه را به ابراهیم پیامبر، میبد را به سلیمان نبی و یزد را به ضحاک یا اسکندر مقدونی نسبت دادهاند که این سخن نیز در کنار آثار باستانی پراکنده موجود، بیانگر قدمت و دیرینگی فرهنگ و تاریخ سرزمین و مردمان این دیار است.
همچنین آثاری نظیر نگارههای تختهسنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد متعلق به دوره ایلامی، دستافزارهای سنگی درههای شیرکوه، آثار معماری و شهرسازی باستانی، غارهای استان و... نشاندهنده تمرکز مدنیت یزد؛ در چهار کانون باستانی مهریز، فهرج، میبد و اردکان میباشند. پژوهشگران، این منطقه را جزء سرزمینهای دوردست مادها میدانند.
یزد، صاحب اولین صندوق امانات جهان به قدمت ۱۷۰۰ سال میباشد که گواهی بر تمدن و اصالت این شهر است. اوج آبادانی یزد مربوط به قرن هشتم هجری به بعد، زمان اتابکان یزد میشود که از مهمترین عوامل پیشرفت این شهر به شمار میروند.
نام های یزد در گذر تاریخ
واژه «یزد»، نامی باستانی است که ریشه در «یشت» (یکی از فصول پنجگانه اوستا)، «یزت» یا «یسن» دارد و به مفهوم ستایش، پرستش، نیایش، ایزد، مقدس و... میباشد. وجهتسمیه آن، سرزمین مقدس و شهر خدا است که سالیان سال در پی تغییر جهان، نام یزد نیز تغییر یافته و به اسامی گوناگونی نامگذاری شده است. برخی از این عناوین شامل ایز، ایساتیس، کثه، دارالسیاده، یزدان شهر، شهر ایزد، یزدان گرد، یزش، دارالعباده، دارالعلم و... میشود.
ردپای تاریخ در یزد
استان یزد از سرزمینهای تاریخی و کهن ایرانزمین است که «احمد بن حسین بن علی کاتب یزدی» درباره پیشینه آن چنین میگوید؛ «هنگامیکه عدهای از بزرگان ایران در ری علیه اسکندر مقدونی به مخالفت پرداختند، اسکندر آنان را دستگیر کرد و خواست که همراه خود به استخر فارس ببرد، چون به ناحیه یزد رسید، زندانیان را در چاهی محبوس کرد و آن محل را کِثَه (به یونانی یعنی زندان) نامید. پسازاینکه اسکندر یزد را ترک گفت، نگهبانان به کمک زندانیان به آبادانی و عمران یزد همت گماشتند.»
در آغاز دوران اسلامی و خلافت عثمان، شهر یزد به دست مسلمانان افتاد و از نیمه دوم قرن اول هجری تا پایان دوره امویان، یزد توسط اعراب اداره میشد و در گذر زمان، دچار آبادیها و ویرانیها گردید.
از زمان صفاریان، سامانیان و غزنویان اطلاعات چندانی وجود ندارد اما از قرن دوم تا چهارم هجری (همزمان با احیاء دولتهای ایرانی)، دوران آسایش و امنیت نسبی یزد بود و رشد نیروهای تولیدی، حفر و احداث قنات و نهر آبیاری، توسعه اراضی کشاورزی و باغها و... را به دنبال داشت.
«ابن حوقل» جغرافیدان بغدادی یزد قرن چهارم هـ.ق را اینگونه توصیف میکند؛ «از مهمترین شهرهای ولایت اصطخر از سوی خراسان کثه است و آن حومه یزد و ابرقویه میباشد... اما کثه که حومه یزد است شهری است در کنار بیابان و هوای آن خشک سالم است و مانند شهرهای کوهستانی فراخ نعمت است و روستایی دارد که محصولش ارزان است. بیشتر بناهای آن دراز شکل است و از گل ساخته شده. در آنجا شهری است استوار که قلعهای با دو دروازه آهنین دارد: یکی به نام اندور و دیگری در مسجد که نزدیک مسجد جامع است. این جامع در ربض قرار دارد و آبهای آن از قنات تأمین میشود...»
سپس اتابکان یزد حدود ۱۴۰ سال بر این سرزمین حکومت کردند. اتابک با زیرکی، چیرگی مغولان را بر یزد پذیرفت و این شهر اصیل را از حمله سپاه مغول در امان داشت. مادر اتابکان؛ مریم ترکان نیز بناهای زیادی را در یزد ساخت و باعث آبادی هرچه بیشتر آن شد. در دوره اتابکان به خاطر وجود امنیت و آرامش نسبی در یزد، بازرگانی و مبادله کالاهای مختلف رونق خوبی داشت و کالاهای یزدی تا آنسوی آبهای جنوبی ایران بهویژه هندوستان میرفت. در اوایل قرن هشتم هم شبکه راههای منتهی به یزد گسترش یافت که رویهمرفته، باعث توسعه بازرگانی یزد و درنهایت؛ شکوفایی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی این ایالت گردید.
در سال ۷۲۳ هـ.ق با شکست اتابکان، حکومت آل مظفر در یزد شکل گرفت. حکومت آل مظفر، نقطه مثبتی در تاریخ یزد به شمار میرود چراکه یزد را به منزلتی رساند که هیچوقت تکرار نشد، اوج شکوفایی و عظمت فرهنگی یزد نیز مربوط به همین دوره میباشد. آل مظفر برای رونق یزد شروع به ساختن مدارس، مساجد، خانقاه و دارالسیادهها کردند و به تدریس علوم رایج پرداختند تا حدی که یزد به «دارالعلم» ملقب شد و از این نظر در کل ایران بینظیر گشت. ویژگی دیگر این دوره، رونق تصوف در یزد میباشد.
در سال ۷۹۵ هـ.ق امیر تیمور، دولت مظفری را شکست داد و یزد را بدست گرفت. کاشیکاریهای مسجد جامع یزد، میدان امیر چخماق و مسجد امیرچخماق، مصلای عتیق و... از آثار این دوره هستند. تأسیس مدارس و کتابخانههایی همچون دارالصفا، یوسف چهره، قطبیه سرپلوک، اصیلیه سرد هوک و باوردیه نیز مربوط به حکومت تیموریان میباشد.
بعد از تیموریان، صفویه روی کار آمد که متأسفانه با تعصب مذهبی و کشتارهای بیدلیل دانشمندان و علمای غیرمسلمان، باعث به وجود آمدن خسارات معنوی بزرگی به ایران و بخصوص یزد گردیدند. در عصر صفوی، بازرگانی ایران رونق گرفت. یزد به خاطر داشتن ابریشم، منسوجات مرغوب و موقعیت راه زمینی خود، رونق و اهمیت زیادی یافت و بازرگانان اروپایی و هندی را به یزد کشاند. دیوانخانه عباسیه، مسجد شاه طهماسب، غیاث آباد تفت، مدرسه شفیعیه از یادگارهای دوران صفویه میباشند.
در زمان حمله افغانها به یزد، مردم این دیار به رهبری میرزا عنایت سلطان، دلاورانه مقاومت کردند و بارها آنها را ناکام گذاشتند؛ اما بالاخره، اشرف افغان بر یزد چیره شد و سپس به دستور نادرشاه افشار، «مؤمن خان» (خواهرزاده عنایت سلطان) حاکم یزد گردید. این خاندان با انجام خدمات ارزنده خود، آثار و بناهای فراوانی همچون باغ دولت آباد، باغ ناصریه، میدان و مدرسه خان، بازار خان، بازار قیصریه و... نیز در یزد بنا کردند و بر شکوه یزد افزودند.
پس از افشاریان، زندیه به سلطنت یزد رسیدند که مزرعه رحیمآباد یزد و مدرسه عبدالرحیم خان را بنا کردند. قاجاریان نیز با کنار زدن زندیان، به آبادی و عمران یزد پرداختند و برخی از بناها را تعمیر کرده و گسترش دادند. در دوره قاجار، تجارتخانه جهانیان در یزد تأسیس شد که مقدمات تأسیس اولین بانک ایرانی را فراهم کرد.
با روی کار آمدن پهلویها، آبادانیهای شهر یزد بیشتر شد و بناهای دیگری نیز به آن اضافه گشت. ورود اتومبیل و احداث خیابانها، شكل و بافت شهری را تغییر دادند و در سال 1310 شمسی، خیابانکشیها در شهر یزد آغاز گردید.
جاذبه های گردشگری و تاریخی یزد زیباترین شهر خشتی جهان
بناها و مکانهای تاریخی مهم یزد شامل؛ باغها، آبانبارها، بازارها و خانههای تاریخی، موزهها، میدانها و لَردهای تاریخی، مساجد و مدارس قدیمی و معروف، قلعهها و کاروانسراها، یادگارهای زردشتیان و... میشوند.
در سفرنامه مارکوپولو، زیباییهای یزد اینگونه توصیف شده است: «از نشانههای چشمگیر یزد بادگیرها، سردابهها و زیرزمینهای آن است که این هر سه با یکدیگر هماهنگی دارد و وجود اینها نشاندهنده آن است که آبوهوای یزد از نقاط دیگر ایران گرمتر است». «کلنل سی ای مک گرگر» نیز درباره آثار تاریخی یزد در سفرنامه خود میگوید: «منارهها و بادگیرهای شهر یزد از دور انسان را به یاد کتاب هزار و یکشب میاندازد.»
ثبت جهانی یزد به عنوان میراث فرهنگی جهان
شاخص ترین خصوصیت شهر یزد؛ وجود بافت تاریخی وسیع و یکدست آن با محلههای قدیمی میباشد که کوچهپسکوچههای خشت و گلی درهمپیچیده، مساجد، بازار، حمام و خانههای سنتی زیبا را در دل خود جای داده و یزد این دیرینه شهر را به ثبت جهانی رسانده است. درمجموع ۷۷ محله از مجموعه محلههای شهر یزد به علت قرارگیری در محدوده بافت تاریخی یزد یا حریم آن، با شماره ۱۵۰۰۰ در سال ۱۳۸۴ با عنوان «بافت تاریخی یزد» به ثبت آثار ملی رسیدهاند و یکی از مهمترین محلههای باستانی آن، محله چهار منار میباشد.
یزد شهر بادگیرها، جلال آل احمد: «وقتی به یزد سفر میکنی تنها در پهنه جغرافیا جابجا نشدهای که در عمق تاریخ، به هزارتوهی افسانهای خزیدهای و تاریخ و افسانه در این شهر کویری چندان بهم آمیختهاند که بازشناختشان ناممکن است. یزد بافتی دیگر، مردمی دیگر و اساساً جنسی دیگر دارد. صفا و محبت مردم یزد را در کمتر جایی میتوان سراغ کرد.»
کل شهر یزد نیز پس از موافقت کمیته میراث جهانی یونسکو، در سال 2017 میلادی (1396 شمسی) بهعنوان نخستین شهر کشورمان به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه گردید و لقب جهانی گرفت که مایه افتخار ایرانزمین میباشد.
معیارهای ثبت جهانی شدن یزد
بافت تاریخی شهر یزد سندی بینظیر از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده است.
نماینده یک فرهنگ و نمونه برجستهای از ارتباط بین انسان و محیطزیست و تکنولوژی ساخت میباشد.
شاهکاری از نبوغ و خلاقیت انسانی است که مرحله مهمی از تاریخ بشر را به نمایش میگذارد.
تبادل ارزشهای بشری در یک دوره زمانی و فرهنگی محسوب میشود.
نمونهای برجسته در معماری یا تکنولوژی است.
مستقیماً با سنتهای زندگی، عقاید، آثاری هنری و ادبی در ارتباط است که اهمیت جهانی دارد.