مجموعه امیر چخماق (امیر چقماق)

برای همه کسانی که حداقل یکبار به یزد سفر کرده‌اند، نام میدان امیرچخماق نامی آشنا و خاطره‌انگیز می‌باشد. مجموعه تاریخی و دیدنی امیرچخماق یا امیرچقماق که اغلب با میدان آن شناخته می‌شود، از مهم‌ترین مکان‌های دیدنی یزد است که بخش‌های دیگری نظیر تکیه، مسجد، آب‌انبار و... را نیز دربرمی‌گیرد. این مجموعه با قرارگیری در بافت سنتی و تاریخی یزد، فاصله کمی تا دیگر جاذبه‌های مهم و پرطرفدار این شهر همچون مسجدجامع یزد، خانه لاری‌ها و زندان اسکندر دارد و ازاین‌رو، همواره یکی از مقاصد اصلی گردشگران و بازدیدکنندگان در بازدید از شهر بادگیرها به شمار می‌رود.

امیرچخماق کیست؟

داستان ساخت این مجموعه، ازاینجا آغاز می‌شود كه «سید جلال‌الدین شامی مشهور به امیرچقماق» حاكم سخاوتمند شهر یزد در قرن ۹ هـ.ش _دوره تیموری_ فرمان ساخت میدان امیرچخماق را صادر می‌کند؛ اما درست پس از اتمام ساخت میدان، سید جلال‌الدین می‌میرد و كسی كه ساخت این مجموعه و آب‌انبار آن را ادامه می‌دهد؛ كسی نیست جز ستی فاطمه همسر باوفا و نیكوسرشت امیرچخماق.

تاریخچه مجموعه امیرچخماق

همان‌طور که اشاره شد، آغاز ساخت میدان امیرچخماق و مجموعه‌های اطراف آن به دوران تیموریان برمی‌گردد و از قرن نهم هـ.ش به یادگار مانده است. در این دوران که «امیرچخماق شامی» اداره امور یزد را برعهده داشته، اقدامات بسیار زیادی را جهت رونق آبادانی شهر انجام داده که یکی از آن‌ها احداث مجموعه امیرچخماق جهت فراهم نمودن چند مکان مذهبی، تجاری و فرهنگی در کنار یکدیگر بوده است.

با ساخت میدان و فوت امیرچخماق، بخش‌های دیگر مجموعه نظیر مسجد، آب‌انبار، تکیه، بازار و... به همت همسر وی «ستی فاطمه» احداث گشته و تقریباً مجموعه کاملی را شکل داده است.

باتوجه به اهمیت مجموعه و رونق یافتن فعالیت‌های تجاری و مذهبی در آن، طی سال‌های بعد تغییرات متعددی روی آن صورت گرفته که ازجمله آن‌ها می‌توان به احداث چهارسوق کاروانسرا در دوران «شاه عباس صفوی» اشاره کرد. سپس تغییراتی در سردر بازار و میدان جلوی مسجد ایجاد شد که بعدها نقش حسینیه را پیدا کرد. به‌علاوه، بخشی از مرمت‌های مجموعه نیز به دوره‌های صفویه و همچنین زمان حکومت «فتحعلی شاه قاجار» برمی‌گردد.

لازم به ذکر است که در دوران پهلوی، میدان امیرچخماق برای مدتی به محل دفن قبور اختصاص یافته بود که با ویران کردن قبرها، دوباره به کاربری سابق خود بازگشت و این اقدام متوقف شد. البته خیابان‌کشی‌های دوره پهلوی هم مجدد باعث تخریب بخش‌هایی از مجموعه گردید و نهایتاً میدان امیرچخماق با شکل امروزی خود، همچون نمادی دیرینه و باشکوه از تاریخ و فرهنگ مردمان یزد برجای ماند.

آشنایی با معماری مجموعه

معماری میدان امیرچخماق و بخش‌های مختلف اطراف آن به دلیل تکمیل شدن در زمان‌های مختلف، از سبک‌های گوناگونی برخوردار است که در مجموع، جلوه بی‌نظیری از معماری ایرانی-اسلامی را به نمایش می‌گذارد. در این مجموعه، می‌توان رگه‌هایی از معماری تیموری و صفوی به همراه الحاقات و تزییناتی در قرون اخیر را مشاهده کرد که با مرمت‌هایی همچون سنگفرش کردن خیابان‌های اطراف و افزودن مجسمه‌های مسی به حوض وسط میدان، زیبایی‌اش تکمیل گردیده است.

تکیه امیرچخماق؛ یکی از نمادهای شهر یزد

مجموعه امیر چخماق یزد شامل بازار، آب‌انبار، بقعه، مسجد و میدان می‌شود. سمتِ شرق میدان، یک تكیه دوطبقه آجری قرار دارد که به همراه مناره‌های بلندش، روزگاری محل تجمع و نشستن شاهان و بانوان بوده تا مراسم سوگواری و نخل برداری محوطه تكیه را نظاره‌گر باشند. می‌دانیم که تكیه، بنایی پر از غرفه با حداقل ۲ مناره است كه یک‌طرف حسینیه می‌ساختند و رسم بر این بوده تا مردم، آیین سوگواری را در محوطه تكیه برگزار كنند و شاهان و بانوان هم در غرفه‌ها، به تماشای آیین سوگواری و نخل برداری بنشینند. كتیبه موجود در غرفه شاه‌نشین این تكیه، تاریخ ۱۲۵۸ هـ.ق (۱۲۲۱ هـ.ش) را نشان می‌دهد و قدمت بنای آن را بیش از ۱۵۰ سال می‌داند. گفته می‌شود که دو مناره بزرگ این تكیه، در دوره قاجار به آن افزوده شده است. 

تكیه امیرچخماق یزد، در تاریخ ۱۱ دی‌ماه سال ۱۳۳۰ هـ.ش با شماره ۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

می‌توانیم با هماهنگی، از راه‌پله‌های تكیه بالا رفته و به دیدن گنبد مسجد میر چخماق، آب‌انبار پنج بادگیری و دیگر بناهای شاخص یزد از بالای مجموعه برویم. تماشای شهر از بالای مجموعه به‌ویژه به هنگام غروب، بسیار دیدنی است.

نخل امیرچخماق

از تکیه که پایین بیایم؛ آنچه در محوطه تكیه چشم‌نوازی می‌کند، یک نخل بزرگ و چوبی با قدمتی 450 ساله است كه در كنار آن قرار دارد و به نام «نخل حیدری‌ها» معروف می‌باشد. این نخل كه نمادی از تابوت امام حسین (ع) است، با ارتفاع ۸.۵ متری خود یكی از قدیمی‌ترین نخل‌های استان یزد به شمار می‌رود و از سال ۱۱۹۲ هـ.ش، در گوشه این بنا قرار گرفته است. درواقع، نخل کنار تکیه امیرچخماق یزد با قدمتی از دوره صفویه، کهن‌ترین نخل چوبی ایران و جهان می‌باشد که در دوره‌ای نیز 70 سال بدون استفاده مانده بود و مجدداً از سال 1396 به حرکت درآمد.

بازار امیرچخماق یزد؛ یادگار حاجی قنبر

پشت این تكیه به عبارتی در شرقِ میدان، بازار «حاجی قنبر» قرار دارد که جزو بناهای «نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی» محسوب می‌شود؛ این شخص که به‌فرمان جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود، آثار دیگری هم در یزد بنا کرده است. ورودی این بازار، درست در غرفه میانی تكیه و راسته‌بازار پشت این تكیه قرار دارد. بد نیست بدانید چند سالی هست كه مغازه‌های جگر فروشی این بازار، زبان زد خاص و عام شده‌اند.

آب انبارهای مجموعه امیرچخماق

اگر بخواهیم که آب‌انبارهای مجموعه امیرچخماق را بشماریم، به عدد سه می‌رسیم؛ چراکه این مجموعه در گذشته، ۳ آب‌انبار به نام‌های آب‌انبار میدان، آب‌انبار ستی‌فاطمه و آب‌انبار تكیه داشته است: امروزه آب‌انبار میدان برای توسعه میدان تخریب شده، آب‌انبار ستی فاطمه به زورخانه فعال صاحب‌الزمان تغییر کاربری داده و آب‌انبار تكیه هم بخشی از موزه یزد گردیده است. رو به تكیه كه بایستیم، دومین صفه در سمت چپ آب‌انبار تكیه قرار گرفته كه تیزی گنبد آن در زیرزمین است،  ۴۸ پله دارد و ۲ بادگیر از چهار بادگیر آن به‌جامانده است.

مسجد امیرچخماق؛ پنجره ای به آسمان

به بازدید مسجد امیرچخماق یزد یكی دیگر از الحاقات این مجموعه می‌رویم كه دومین مسجد پس از مسجد جامع یزد ازنظر زیبایی، وسعت و اهمیت محسوب می‌شود. این بنا با داشتن گنبدی خمیده و ترک‌دار، توسط طاق‌های مقرنسی و کاشی‌های سبز معرق پوشیده شده و دارای کتیبه‌ای به خط کوفی و سنگی با متن وقف‌نامه‌های مسجد به خط نسخ می‌باشد. این مسجد زیبا كه در جنوب میدان واقع شده، به شماره ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

جالب است بدانید تا قبل از حكومت پهلوی، مردم به دلیل تكیه و حسینیه بودن این مکان، مردگان خود را اینجا دفن می‌کردند كه به دستور رضاشاه این كار متوقف شده و میدان توسعه یافته است. هم‌چنین از سال 1393 هـ.ش به بعد، پیكر مطهر 8 شهید جنگ ایران و عراق در محوطه تكیه به خاك سپرده شده و در ایام سوگواری، محل تجمع عزاداران می‌گردد.

مجموعه امیرچخماق و دیگر الحاقات آن با شماره ۲۴۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این مجموعه تاریخی و تماشایی با داشتن یادگارهای ارزشمندی از معماری دوره تیموری و پس از آن، به‌نوعی به یکی از نمادهای اصلی شهر یزد تبدیل شده و تصاویر بخش‌های مختلف آن ازجمله تکیه امیرچخماق، الهام‌بخش بسیاری از طرح‌های هنری گردیده است. مجموعه میدان امیرچخماق که با تلاش‌های شهرداری یزد در طول سال‌های اخیر جلوه زیباتری به خود گرفته، با داشتن جاذبه‌های دیدنی و همچنین بازارچه‌ای از محصولات و سوغاتی‌های متنوع در اطراف خود، مکان پیشنهادی خوبی برای حضور گردشگران و ثبت تصاویر خاطره‌انگیز به همراه خرید سوغات سنتی و شیرینی یزدی می‌باشد.

بقعه و آرامگاه ستی فاطمه

همان‌گونه که ذکر شد، بخش قابل‌توجهی از مجموعه امیرچخماق پس از مرگ حاکم یزد و به دست همسر او ستی فاطمه تکمیل گشته و سازه‌های بسیاری نیز توسط وی، وقف عام گردیده است. این بانوی نیك‌اندیش و فرهیخته در زمان حیات خود، اقدام به ساخت بقعه‌ای زیبا در روبروی مسجد امیرچخماق کرده که پس از وفاتش، در آن به خاك سپرده شده است. باید گفت بقعه ستی فاطمه خاتون که گنبد زیبای آن در سراسر ایران منحصربه‌فرد می‌باشد، سال‌ها به دلیل احداث مغازه‌هایی در مقابل آن قابل رؤیت نبوده؛ اما اخیراً با خریداری ساختمان‌ها توسط شهرداری یزد و تخریب آن‌ها، این سازه باشکوه نیز به مجموعه امیرچخماق پیوسته و زینت‌بخش میدان شده است.

موزه آب یزد؛ خانه تاریخی کلاهدوزها

در کنار میدان امیرچخماق، عمارتی به نام خانه کلاهدوزها وجود دارد که امروزه تحت عنوان موزه آب یزد شناخته می‌شود. عمارت کلاهدوزها با داشتن فضایی 720 مترمربعی، در 5 طبقه ساخته شده و بیش از 200 شیء تاریخی و اسناد مربوط با قنات‌های یزد و ابزار حفر کاریز را به نمایش گذاشته است. موزه آب یزد که محل نگهداری قدیمی‌ترین ساعت آبی دنیا با قدمت 700 سال می‌باشد، روی مسیر قنات زارچ بنا گشته و زیباترین بخش آن نیز تالار آیینه با مجموعه‌ای از تزیینات معماری بی‌نظیر و چشم‌نواز است.

دیگر دیدنی های اطراف مجموعه امیرچخماق یزد

اگرچه مجموعه امیرچخماق یزد دارای دیدنی‌های متعدد و بسیار زیبایی در دل خود می‌باشد؛ اما در نزدیکی این جاذبه گردشگری و اطراف آن، می‌توان اماکن تماشایی دیگری را نیز یافت که به معرفی هرچه بیشتر تاریخ و فرهنگ یزد می‌پردازد. ازجمله دیدنی‌های نزدیك به میدان امیرچخماق می‌توان مجموعه خان یزد، امامزاده شاهزاده فاضل، میدان ساعت، مسجدجامع یزد، امامزاده جعفر، مجموعه ساباط‌های یزد و... را نام برد.

هم‌چنین از سال ۱۳۹۳ هـ.ش به بعد، پیكر مطهر ۸ شهید جنگ ایران و عراق در محوطه تكیه به خاك سپرده شده و در ایام سوگواری، محل تجمع عزاداران می‌گردد.

مجموعه امیرچخماق و دیگر الحاقات آن با شماره ۲۴۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد مجموعه امیر چخماق یزد با پشتیبان آنلاین رادینا تماس بگیرید.